Orta Vadeli Program’ın detayları
PARA ANKARA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Türkiye ekonomisinin üç yılık yol haritasını ortaya koyan Orta Vadeli Program (OVP) (2024-2026) açıklandı. Program dönemi sonunda yüzde 5 büyümenin öngörüldüğü OVP'de, 2026 yılı sonunda 1 trilyon 318 milyar dolar gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) büyüklüğü, 14 bin 855 dolar kişi başına gelirle "yüksek gelirli ülkeler" düzeyine çıkılması hedeflendi. "Mali disiplin" vurgusu yapılan OVP'de, yedi "öncelikli reform alanı" belirlendi ve bu çerçevede atılacak adımlar takvime bağlandı. 2023 yılı sonunda enflasyon hedefi yüzde 65'e çıkarılırken, enflasyonun 2024 yılı sonunda yüzde 33, 2025 yılı sonunda yüzde 15.2 olması, 2026 yılı sonunda yüzde 8.5 ile tek haneye inmesi hedeflendi. Program dönemi boyunca istihdamın yıllık ortalama 909 bin kişi artması ve işgücüne katılım oranlarındaki öngörülen artışa rağmen işsizlik oranının kademeli olarak gerilemesi ve 2026 yılında yüzde 9.3 seviyesinde gerçekleşeceği tahmin edildi. Önceki OVP'de 2023 yılı sonunda yüzde 10.4 olması öngörülen işsizlik oranı, yeni OVP'de yüzde 10.1 olarak hedeflendi. Program döneminde yaklaşık 2.7 milyon kişiye istihdam yaratılması öngörüldü.
YILLIK ORTALAMA YÜZDE 4.5 BÜYÜME
Hazine ve Maliye Bakanlığı ile Strateji ve Bütçe Başkanlığı'nca hazırlanan OVP (2024-2026), 12. Kalkınma Planı'nın (2024-2028) genel çerçevesiyle uyumlu olarak hazırlandı. OVP'yi Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, ekonomi yönetiminin katılımıyla Cumhurbaşkanlığı Külliyesi'nde açıkladı. Erdoğan, OVP'ye hükümet olarak tam destek verdiklerini söyledi. Ardından Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz başkanlığında ekonomi yönetiminin katılımıyla gerçekleştirilen basın toplantısında, OVP'nin detayları anlatıldı. Resmi Gazete'nin 6 Eylül tarihli mükerrer sayısında yayımlanarak yürürlüğe giren OVP'ye göre; üç yıllık program döneminde üretken alanlara yönelik yatırımlara dayalı ve verimlilik artışlarıyla desteklenen bir büyüme stratejisiyle yıllık ortalama yüzde 4.5 büyüme oranına ulaşılması ve Türkiye'nin fert başına düşen milli gelirde orta-üst gelir grubuna yükselmesi hedefleniyor. Türkiye ekonomisinin 2023 yılı sonunda 1 trilyon 67 milyar dolar GSYH büyüklüğüne, 12 bin 415 dolar kişi başı milli gelire ulaşacağı tahmin ediliyor.
TURİZM GELİRİ HEDEFİ 71.3 MİLYAR DOLARI
OVP'de 2024 yılında dış talep koşullarında göreli iyileşmeyle ihracatta ılımlı bir toparlanma eğiliminin yanı sıra seyahat gelirlerinde artışın devam edeceği öngörülüyor. OVP'ye göre 2023 yılı sonunda turizm gelirlerinin 55.6 milyar dolara, seyahat gelirlerinin 49 milyar dolara ulaşması öngörülüyor. 2024 yılı için 59.6 milyar dolar olması öngörülen turizm gelirlerinin 2026 yılı sonunda 71.3 milyar dolara, 2024 yılı için 52.5 milyar dolar olan seyahat gelirlerinin 2026 yılı sonunda 62.8 milyar dolara yükselmesi hedefleniyor. Cari dengenin, yıl sonu itibarıyla 2023'te 42.5 milyar dolar, 2024'te 34.7 milyar dolar, 2025'te 31.7 milyar dolar, 2026'da 30 milyar dolar açık vermesi öngörülüyor. Önceki OVP'de 265 milyar dolar olarak öngörülen 2023 yılı sonu ihracatı yeni OVP'de 255 milyar dolara çekilirken, ihracatın 2024'te 267 milyar dolar, 2025'te 283.6 milyar dolar, 2026'da 302.2 milyar dolar olması hedefleniyor.
ÖNCELİKLİ REFORM ALANLARI TAKVİME BAĞLANDI
Öncelikli reform alanlarına yönelik atılacak adımlar da OVP'de takvime bağlandı. Öncelikli reform alanları "büyüme ve ticaret, beşeri sermaye ve istihdam, fiyat istikrarı ve finansal istikrar, kamu maliyesi, afet yönetimi, yeşil ve dijital dönüşüm, iş ve yatırım ortamı" olmak üzere yedi ana eksende, 39 başlıkta sıralandı. Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz, geçmiş OVP'lerden farklı olarak bu yılki OVP'de yapısal reformları içeren çalışmayı da paylaştıklarını vurgulayarak, programın ilk yılında uygulanacak politikalara ve somut tedbirlere ayrıntılı olarak 2024 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı'nda yer verileceğini söyledi. Yılmaz, iş ve yatırım ortamını iyileştirmeye yönelik eylem planının bu ay sonunda tamamlanacağını, bu eylem planının ilk paketini de sonbaharda TBMM'ye sunulacağını kaydetti.
LOJİSTİK HATLARI OLUŞTURULACAK
OVP'ye göre öncelikli yapısal alanlardan "büyüme ve ticaret" ana ekseninde, sanayi, tarım, hizmet ticareti, madencilik gibi alanlarda dönüşüm desteklenecek. 2024 yılı ilk çeyreği itibarıyla yerli üretimin ve teknolojik kabiliyetleri geliştirilecek. Stratejik ürün ve teknolojiler için ürün bazlı "yatırım yol haritaları" hazırlanacak. 2024 yılı ikinci çeyrek itibarıyla "Ulusal Kritik Hammaddeler Stratejisi" hazırlanacak.
Sera Organize Tarım Bölgesi (OTB) kurulmasına yönelik yatırımlar hızlandırılacak, yeni sera kurulumu ile sera yenileme yatırımları desteklenecek. Bu çerçevede 2024 yılı üçüncü çeyreğinde idari düzenlemeye gidilecek.
Mevcut demiryolu altyapısı daha etkin kullanılarak, sanayi bölgeleri ve limanlarla (RORO dahil) bağlantıları güçlendirilecek. Bu konuda 2024 yılı ilk çeyreğinde idari düzenlemeye gidilecek. 2024'ün üçüncü çeyreğinde yapılacak idari düzenlemeyle lojistik merkezlerin ve iltisak hatlarının işletme ve yönetim modellerinin geliştirilmesine yönelik mevzuat hazırlıkları tamamlanacak.
İŞGÜCÜ PİYASASINDA GÜVENCELİ ESNEKLİK
Beşeri sermaye ve istihdam ana ekseninde yer alan başlıklardan biri işgücü piyasalarının güvenceli esnekleştirilmesi. İşgücü piyasalarının güvenceli esnekleştirilmesi için uzaktan, kısmi ve geçici süreli çalışma ile platform çalışması gibi yeni nesil esnek çalışma modellerinde yaşanan gelişmeler doğrultusunda mevzuat düzenlemeleri yapılacak. (2024'ün üçüncü çeyreği.) Ayrıca İş Kanunu'nda sosyal taraflar ile diyolog halinde yapılacak değişiklikler ve bu doğrultuda yapılacak ikincil mevzuat çalışmaları için 2025 yılı ilk çeyreğine tarih veriliyor.
Afet yönetimi ana ekseninde 2024 yılı ilk çeyreği itibarıyla mekânsal planların yapımında ve uygulanmasında çoklu afet tehlikelerine karşı dirençliliğin sağlanmasına yönelik kriter ve önlemlere ilişkin idari düzenlemeye gidilecek. Yine bu dönemde kentsel dönüşüm uygulamalarının hızlandırılması ve uygulamalarda bütünlüğün sağlanması yönünde mevzuat gözden geçirilerek kanuni düzenleme yapılacak. Afet yönetimiyle bağlantılı sermaye piyasası ürünlerinin yaygınlaştırılmasına yönelik çalışmalar gerçekleştirilecek. 2024 üçüncü çeyrek itibarıyla tüm afetleri kapsayacak afet sigortası geliştirilerek yaygınlaştırılacak.
KKM'NİN MEVDUAT İÇİNDEKİ AĞIRLIĞI AZALTILACAK
Fiyat istikrarı ve finansal istikrar ana ekseni altında açılan başlıklardan biri enflasyonla mücadele oldu. Bu kapsamda 2024 yılı ilk çeyreği itibarıyla karar ve idari düzenleme şeklinde atılması öngörülen adımlar şunlar olacak:
"Mali disiplin gözetilerek, yönetilen/yönlendirilen fiyatlar geçmiş enflasyona endeksleme davranışının azaltılmasına yardımcı olacak şekilde belirlenecek. Ekonomik dengeleri bozucu ve enflasyonu besleyen tüketim artışlarını önleyecek tedbirler alınacak."
KKM'nin mevduat içindeki ağırlığının azalmasını teminen finansal kuruluşlara yönelik getirilen makroihtiyati tedbirler sadeleştirilecek. KKM konusunda kafalarında bir plan olduğunu dile getiren Bakan Şimşek, "Önce rezervlerimizi güçlendireceğiz, sonra çıkış stratejisini kamuoyuyla paylaşacağız" ifadelerini kullanmıştı.
KKM'de Türk lirasına dönme hızını sert düzeltmelere yol açmadan, kademeli şekilde yapacaklarını söyleyen TCMB Başkanı Hafize Gaye Erkan ise herkesin Türk lirasına sahip çıkmasının, geçiş hızını artırmalarına yardımcı olacağını kaydetti.
İKİNCİ BASAMAK EMEKLİLİK SİSTEMİ
Katılım finansın kurumsal dönüşümü gerçekleştirilecek, katılım sigortacılığı mevzuat altyapısı ve ekosistemi geliştirilecek. İstanbul Finans Merkezi kapsamında yenilikçi, kapsayıcı ve dinamik bir katılım finans ekosisteminin oluşturulmasına yönelik katılım esaslı faaliyet gösteren fintekler desteklenecek. Bu adımlar 2024 yılı ilk çeyrek olarak takvime bağlandı. Otomatik katılım sisteminin işverenlerin de katkısı ile ikinci basamak emeklilik sistemine dönüşeceği tamamlayıcı emeklilik sistemi kurulacak. (2024 son çeyrek.) İşverenlerin de katkısının olduğu yeni bir BES modeli öngördüklerini söyleyen Bakan Şimşek, işverenin desteğinin olacağı bir modelle hem sistemdeki fon tutarını hem de sisteme girenlerin oradaki kalış sürelerini artıracaklarını kaydetti.
2024 yılı son çeyrek olarak takvime bağlanan idari düzenleme ise TCMB Dijital Türk lirası Araştırma Geliştirme Projesi'nin ikinci faz pilot bulguları doğrultusunda, dijital Türk lirasının yaygınlaştırılmasına yönelik olacak.
Gelir, kurumlar, katma değer vergileri kanunları ile vergi usul kanununun güncellenmesi yönünde kanuni düzenlemeler hayata geçirilecek. (2024 yılı üçüncü çeyrek.) Ayrıca aynı takvimle, vergi harcamaları gözden geçirilerek etkin olmayan istisna, muafiyet ve indirimler kaldırılacağı bir düzenlemeye gidilmesi de planlanıyor.
İKİZ DÖNÜŞÜM ADIMLARI
Yeşil ve dijital dönüşüm ana ekseninde ise 2024 yılı ikinci çeyreği itibarıyla Türkiye'nin ısı potansiyelinin değerlendirilmesi ve atık ısının kullanılabilmesi için ısı arzına yönelik kanuni düzenlemesi yapılması öngörülüyor. Yeşil dönüşümün ve 2053 net sıfır emisyon hedefinin gerçekleştirilmesi ve sürdürülmesi için sera gazı emisyonlarının azaltılmasına ve iklim değişikliğine uyuma yönelik faaliyetlerle iklim değişikliğiyle mücadeleye ilişkin planlama ve uygulama araçlarının 2024 yılı ilk çeyreği itibarıyla düzenlenmesi hedefleniyor. 2025 yılı birinci çeyrek itibarıyla; Ulusal Yeşil Taksonomi oluşturulacak, bankaların iklime bağlantılı finansal risklerinin analizine ve çevresel hedeflere olan katkılarının ölçülmesine ilişkin gerekli mevzuat altyapısı oluşturulacak. 2024 yılı ikinci çeyrekte Dijital Devlet Stratejisi, üçüncü çeyrekte Ulusal Veri Stratejisi ve Siber Güvenlik Stratejisi açıklanacak.
2024 YILI BÜTÇESİ 11.1 TRİLYON LİRA
OVP ile birlikte 2024 yılı bütçe büyüklükleri de belli oldu. Buna göre; 2024 yılı bütçe harcamalarının 11 trilyon 89 milyar lira, bütçe gelirlerinin 8 milyar 437.1 milyar lira olması, bütçe dengesinin gelecek yıl 2 trilyon 651.9 milyar lira açık vermesi öngörülüyor. 2024 yılında faiz giderlerin 1.25 trilyon lira olması, faiz dışı dengenin 1 trilyon 397.9 milyar lira açık vermesi bekleniyor. 2024 yılında genel bütçe vergi gelirlerinin 7.4 trilyon lira olması hedefleniyor. Bütçe açığının GSYH'ya oranının 2024'te yüzde 6.4, program dönemi sonunda ise yüzde 2.9 olarak gerçekleşeceği öngörülüyor. Bütçe harcamalarındaki artışın deprem harcamalarıyla ilgili olduğuna dikkat çeken Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz, 2023 dahil deprem bölgesine program döneminde yaklaşık 3 trilyon lira kaynak ayrılacağını kaydetti.
KAMU KESİMİ AÇIĞI DÖNEM SONUNDA FAZLAYA DÖNECEK
Kamu kesimi genel dengesinin 2024'te GSYH'nin yüzde 5.9'u oranında açık vermesi ve söz konusu açığın program dönemi sonu itibarıyla yüzde 2.6 seviyesinde gerilemesi öngörülüyor. 2024 yılı sonunda GSYH'ya oran olarak yüzde 3.6 olan program tanımlı kamu kesimi açığının dönem sonunda yüzde 0.3 fazlaya dönmesi bekleniyor. GSYH'ya oran olarak 2024'te yüzde 31.2 olması öngörülen genel devlet toplam gelirlerinin program dönemi sonunda aynı seviyede gerçekleşmesi, genel devlet toplam harcamalarının ise aynı dönemde yüzde 37.2 seviyesinden yüzde 33.7'ye gerilemesi hedefleniyor.
OVP YATIRIMCILARA ANLATILACAK
Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, OVP'yi yatırımcılara anlatacak. Yatırımcı toplantılarını hızlı ve çok güçlü şekilde başlatacaklarını vurgulayan Bakan Şimşek, G20 toplantılarına katılacaklarını, ardından Almanya'ya ve daha sonra Cumhurbaşkanı Erdoğan'la BM toplantıları için New York'a gideceğini anlattı. New York'ta çok sayıda yatırımcı etkinliği programlandığını dile getiren Şimşek, bu temaslarının ardından da Londra'da görüşmelerinin olabileceğini söyledi. Şimşek, yılın sonuna kadar reyting ve kredi derecelendirme kuruluşlarından, doğrudan yatırımcılara kadar diyaloglarının güçlü olacağını ifade etti.
"Üretken yatırımların teşvik edilmesi önem kazanacak"
Prof. Dr. Berrin Ceylan ATAMAN / İstanbul Topkapı Üniversitesi, Ekonomi Bölümü Öğretim Üyesi
OVP'de enflasyonla mücadelenin öncelikli olduğu ifade edilebilir. 2023 yılı enflasyonunun yüzde 65 olarak belirlenmesi, gerçekçi bir yaklaşım. Ancak 2024 sonunda enflasyonun yüzde 33'e düşmesi hedefine nasıl ulaşılacağı açık ve net değil. Öte yandan OVP'de dolar/TL için 2024 tahmini 36,8; 2025 için 43,9; 2026 için 47,8 olarak açıklandı. Tam da bu noktada döviz kuru tahminlerinin özellikle enflasyonla mücadeleye sekte vurması beklenebilir. Bunlarla birlikte OVP'de 2026 enflasyon hedefi yüzde 8.5'tir. Tek haneli enflasyona ancak 2026'da ulaşılması bekleniyor. 2023 yılında Türkiye ekonomisinin yüzde 4.4 büyümesi bekleniyor. 2026 büyümenin yüzde 5, işsizlik oranının yüzde 9.3 seviyesinde gerçekleşmesi tahmin ediliyor. Çelişkili gözüken konu, büyüme hedefi ile enflasyonla mücadele arasındaki politikaların ters yönlü işlemesi kaynaklı olabilir. Enflasyonla mücadele kapsamında toplam talebi kısan bir politika, reel yatırımın artması bakımından caydırıcı olabilir. Bu çerçevede üretken yatırımların teşvik edilmesi önem kazanacaktır. OVP'de temel amaç başlığı altında, ekonomik büyüme için izlenecek makroekonomik politikaların yanı sıra yapısal politikalara da öncelik verileceği vurgusu dikkat çekiyor. Her ne kadar sınırlı bir yapısal dönüşümden söz edilse de kavram olarak yer alması olumlu olarak değerlendirilebilir. Özellikle yeşil dönüşümü önceleyen yatırımlardan daha fazla pay alınarak ekonominin yapısal dönüşümüne katkı sağlayacak bir perspektif öne çıkarılmalı. Genel olarak son OVP için rasyonel politikalara dönüşün bir beyanı olduğu değerlendirmesi yapılabilir.
"Reformları önceliklendiren iyi hazırlanmış bir belge"
Prof. Dr. Murat ŞEKER / İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi
2024-2026 OVP iç tutarlığı yüksek, önceki OVP'lere göre daha gerçekçi bir yapıda hazırlanmış, aynı zamanda yapısal reformları da önceliklendiren iyi hazırlanmış bir belge olarak karşımıza çıktı. Uygulama döneminde atılacak adımlar, plan ve program çerçevesinde ve disiplininde devam ederse, öngörülen ekonomik koşullara yaklaşma ihtimali olunacaktır. Bu noktada ekonomide birtakım handikaplar söz konusu. Örneğin, kur artışının doğrusal olması durumunda önümüzdeki dönemde belirlenen enflasyon beklentisinin daha üstünde bir gerçekleşmeyle karşılaşılması yüksek bir olasılık. Öte yandan vergi gelirlerinde öngörülen artış, verginin tabana yayılmasıyla sağlanamazsa gelir dağılımındaki bozulmayı artıracak. Vergi gelirlerindeki artışa oranla kamu harcamalarında daha düşük bir artış öngörülmüş durumda. Dolayısıyla OVP'nin faturasının topluma ne kadar sosyalize edileceği önem taşıyor. Kişi başına düşen gelir hesaplamalarında dışarıda tutulan ama artık çok ciddi bir nüfusa sahip olan göçmenleri de değerlendirdiğimizde beklenenin altında bir reel değerle karşılaşabiliriz.
"Makro ekonomik öngörülebilirlik hedefleniyor"
Prof. Dr. Murat YÜLEK / OSTİM Teknik Üniversitesi Rektörü
Enflasyonun çok yükseldiği ülkelerde ekonomi yönetimleri genellikle bir stabilizasyon (istikrar) programı hazırlar. Bu programda sıkılaştırıcı maliye politikaları temel unsurdur. Yeni ekonomi yönetimi geçen hafta açıklanan OVP ile 2026'ya kadar başta maliye politikaları tarafı olmak üzere piyasalara makro ekonomik açıdan öngörülebilirlik sağlamaya çalıştı. İlk göze çarpan, OVP'nin bir ekonomik stabilizasyon programı olmadığı. Özverili bir çalışma olsa da OVP oldukça iyimser varsayımlarla donatılmış. Makro büyüklükler oldukça iyimser. Şöyle ki, bir taraftan ekonominin yüzde 5 civarında büyümesi planlanırken ithalat talebinde çok sınırlı bir artış olacağı var sayılmış. Bunun sayesinde ticaret açığı ve cari açığın küçülerek 2022'de yüzde 5.3'lerden 2026'da yüzde 2.3'lere kadar ineceği öngörülmüş. Turizm gelirlerinde oldukça iddialı ve yüksek artış öngörülüyor. 2026'da 71 milyar dolara ulaşılması bekleniyor. Gerçekleşmezse bu açığın iki katına çıkması muhtemel. Faiz dışı açığının 2023'te yüzde 3.4'e yükselmesi planlanmış. Bu da 2023 ve 2024'te bütçe açığının yüzde 6.5'lerde olması manasına geliyor. Bu kadar yüksek bütçe açığının olduğu ortamda enflasyonun OVP'de beklendiği gibi aşağı çekilmesi mümkün değil. Önümüzdeki günler ve aylarda ekonomi yönetiminden daha muhafazakar ve iddialı bir istikrar programı beklentisi artacak.
"Yıl sonu dolar kuru 30 lira civarında oluşabilir"
Prof. Dr. Ersan ÖZ / Pamukkale Üniversitesi Öğretim Üyesi
OVP (2024-2026), yapısal reform, büyüme, enflasyon, mali-bütçe disiplini ve kura ilişkin göstergelerin ön plana çıktığı, ortodoks politikaların küresel gelişmelere uygun devam ettirileceğinin anlaşıldığı bir program. OVP'de enflasyona ilişkin 2023 yılı sonu enflasyon tahmini yüzde 65 iken, 2026 için söz konusu tahmin tek haneye düşürülerek yüzde 8.5 olarak açıklandı. Yapılan açıklamalarda sıkı para politikasıyla tek haneli enflasyona ulaşılarak ekonomik hayatın normalleştirilmesi sinyali veriliyor. Büyümeye ilişkin tahminlerin düşürüldüğü dikkat çekiyor. Bu düşüşte özellikle küresel ekonomik aktivitedeki yavaşlama, küresel ticarette daralma ve ülkemizdeki deprem ve diğer afetlerin mali yaralarının etkili olduğu belirtilmekte. OVP'de işsizlik oranının ise 2025 itibarıyla tek haneli seviyelere düşeceği tahmin ediliyor. Hedeflenen sahalarda birçok yeni istihdam alanı düşünüldüğünde bu oranların yakalanması zor olmayacak. 2023 sonu itibarıyla 12 bin 415 dolar tahminlenen kişi başına düşen gelir rakamının 2026 yıl sonu itibarıyla 14 bin 855 dolara yükseltilmesi isteniyor. Büyüme hedeflerinin, kur beklentilerinin gerçekleşmesi durumunda kişi başına gelir hedeflerine ulaşılması mümkün. Programa göre dolar kuru 2023 için yüzde 23.88, 2024 için yüzde 36.78, 2025 için 43.93 ve 2026 için 47.79 olarak öngörülüyor. Kur enflasyon açısından önemli bir faktör. Bu arada 2023 sonu dolar kurunun 30 lira civarında oluşması sürpriz olmayacaktır. Kurdaki bu değişme, kur geçişkenliğine sebep olarak enflasyon üzerinde baskıya sebep olabilir.