En fazla artış, fark ödemesi desteklerinde
PARA ANKARA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Türkiye ekonomisinin 2025 yılı yol haritası belli oldu. On İkinci Kalkınma Planı hedefleri doğrultusunda uygulamaya konulacak tedbirlerin esas alındığı 2025 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı'nda makroekonomik, mali ve sektörel politikalar ile bunların hayata geçirilmesine yönelik uygulama adımları belirlendi. Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı ile 2025'te yıllık yüzde 47.5 oranında artışla 135 milyar liraya çıkarılan tarımsal destek bütçesinin ayrıntıları da netleşti. Alan bazlı destekler arasında yer alan gübre, sertifikalı tohum ve fidan kullanımı ile çay, hububat ve bakliyat için yapılan fark ödemesi destekleri 2025 yılı bütçesinde en fazla artış öngörülen destek kalemleri oldu. 2025'te destekleme bütçesinden alan bazlı tarımsal destekleme ödemelerine yıllık yüzde 37.1 artışla 32.5 milyar lira, fark ödemesi desteklerine yıllık yüzde 70 artışla 42.3 milyar lira kaynak aktarılması öngörüldü. Toplam tarımsal destekleme bütçesi içinde alan bazlı tarımsal desteklerin payı 2025'te bir önceki yıla göre 1.8 puan azalışla yüzde 24.1 olurken, fark ödemesi desteklerinin payı 4.2 puan artarak yüzde 31.4'e yükseldi. Alan bazlı tarımsal destek ödemelerinin en önemli kalemlerini mazot ve gübre desteği oluşturdu. 2024 üretim yılına ait olup 2025 yılı bütçesinden ödenecek mazot desteğinin yıllık yüzde 25 artışla 20.1 milyar lira, gübre desteğinin ise yıllık yüzde 66.8 artışla 8.28 milyar lira olması öngörüldü. 2025-2027 yıllarını kapsayan yeni destek modelinde ise mazot ve gübre desteğinin "temel destek" olarak verileceğini hatırlatalım.
HAYVANCILIK İÇİN 27.2 MİLYAR LİRA AYRILDI
Hazine ve Maliye Bakanlığı ile Strateji ve Bütçe Başkanlığı'nca hazırlanan 2025 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı'nın onaylanmasına ilişkin karar, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın imzasıyla Resmi Gazete'nin 30 Ekim tarihli mükerrer sayısında yayımlandı. Programa göre, fark ödemesi desteklerine bakıldığında hububat ve bakliyat için ayrılan destekleme bütçesi yüzde 76.3 artışla 32.5 milyar lira olurken, destek bütçesi çayda yüzde 474.7 artışla 2.5 milyar lira, arz açığı olan kütlü pamuk, zeytinyağı, dane zeytin, ayçiçeği, soya fasulyesi, kanola, aspir ve dane mısırda yüzde 21.6 artışla 7.34 milyar lira düzeyinde belirlendi.
2025'te hayvancılık desteklerine yıllık yüzde 37.5 artışla 27.15 milyar lira kaynak ayrıldı. Buna karşın, hayvancılık desteklerinin toplam destek bütçesindeki payı yüzde 21.6'dan yüzde 20.1'e geriledi. 2025'te tarım sigortası destekleme hizmetlerine yıllık yüzde 56.9 artışla 20 milyar lira, kırsal kalkınma amaçlı tarımsal desteklemeye yıllık yüzde 30.3 artışla 10.2 milyar lira, telafi edici ödemelere yüzde 2.3 artışla 2.1 milyar lira destek aktarılması öngörüldü.
Bu arada 2023 yılında 63.3 milyar lira olan tarımsal destekleme bütçesinin 2024 yılında 91.6 milyar lira olarak gerçekleşmesi beklendiğini de not düşelim.
TALEP GARANTİSİ FİNANSMANINA 97.6 MİLYAR LİRA
2025'te kamu özel işbirliği (KÖİ) modeli çerçevesinde tamamlanan şehir hastanelerinin cari giderlerini karşılamak üzere mal ve hizmet alım giderlerinde 37.4 milyar lira, bina kullanım ve zorunlu hizmetler için sermaye giderlerinde 67.2 milyar lira harcama programlandı. KÖİ yöntemiyle yapımı tamamlanan 18 şehir hastanesi toplam 28 bin 842 tescilli hastane yatağıyla hizmet veriyor. Yine KÖİ modeli çerçevesinde tamamlanan ulaştırma projeleri kapsamında verilen talep garantilerinin finansmanı için cari transferlere 97.6 milyar lira ilave edildi.
Türkiye'de Yap-İşlet-Devret (YİD), Yap-İşlet (Yİ), Yap-Kirala-Devret (YKD) ve İşletme Hakkı Devri (İHD) olmak üzere dört temel KÖİ modeli uygulanıyor. Söz konusu modellerle 1986'dan itibaren, Eylül 2024 itibarıyla 272 KÖİ projesi için uygulama sözleşmesi imzalandı. Uygulama sözleşmesi imzalanan projelerin toplam yatırım büyüklüğü Eylül 2024 fiyatlarıyla 102.72 milyar dolara ulaştı.
KALKINMA AJANSLARINA 2.9 MİLYAR LİRA VERİLECEK
2025'te kalkınma ajanslarına 2.9 milyar lira, Sosyal Gelişmeyi Destekleme Programı (SOGEP) için 600 milyon lira ödenek öngörüldü. Yıllık Programa göre; kalkınma ajanslarının kurumsal ve beşeri kapasitenin geliştirilmesine yönelik çalışmalara devam edilecek. Düzey-2 bölgelerin yeşil dönüşüm ve dijital dönüşümden en çok etkilenecek sektörlerine dair analizleri de içeren stratejiler hazırlanacak. Depremden etkilenen illeri kapsayan kalkınma ajansları tarafından bölgesel gelişme stratejileri hazırlanacak.
TÜBİTAK AR-GE PROJELERİNİN BÜTÇESİ
2025'te, TÜBİTAK Ar-Ge projeleri için 17 milyar lira kaynak tahsis edildi. Programa göre; doktora ve doktora sonrası araştırmacılar için çalışma ve araştırma imkanları iyileştirilecek. Uluslararası Lider/Genç Araştırmacılar Programları, Ulusal Lider Araştırmacılar Programı ve Ulusal Genç Liderler Programları çağrıya açılacak. Bilim ve teknoloji alanında fuarlar, yarışmalar, festivaller, sergiler, etkinlikler ve atölyeler desteklenmeye devam edilerek teknoloji farkındalığının artırılması sağlanacak. Türkiye Yeşil Sanayi Projesi kapsamında açılacak Sanayide Yeşil Dönüşüm Çağrısı ve SAYEM Yeşil Dönüşüm Çağrısı ile bu alandaki faaliyetler desteklenecek. Yatırım Tabanlı Girişimcilik Destek Programı kapsamında çağrılar açılacak.
ALTERNATİF FİYAT BELİRLEME YÖNTEMLERİ ÇALIŞILACAK
Enflasyon hedefi doğrultusunda Merkez Bankası tüm politika araçlarını etkin bir biçimde kullanırken, maliye ve gelirler politikalarının para politikası ile eşgüdümü sağlanacak. Mali disiplin gözetilerek yönetilen/yönlendirilen fiyatlar geçmiş enflasyona endeksleme davranışının azaltılmasına yardımcı olacak şekilde belirlenecek. Yönetilen ve yönlendirilen fiyatların belirlenmesinde ataleti azaltacak şekilde alternatif fiyat belirleme yöntemlerine yönelik çalışmalar yapılacak.
Ücretli veya kendi hesabına çalışıp emekli olanların aylıkları 2025 yılı Ocak ve Temmuz aylarında önceki altı aylık enflasyon gerçekleşmelerine göre artırılacak. Memur emekli aylıkları ise toplu sözleşme hükümlerine göre 2025 yılının Ocak ayında yüzde 6, Temmuz'da yüzde 5 oranında artırılacak ve enflasyon farkları da ayrıca ilave edilecek.
TAMAMLAYICI EMEKLİLİK SİSTEMİ KURULUYOR
Programa göre Otomatik Katılım Sistemi'nin (OKS) işveren katkısını da içeren ikinci basamak emeklilik sistemine dönüşeceği tamamlayıcı emeklilik sistemi kurulacak. Tüm tarafların mutabık olduğu model için gerekli mevzuat çalışmalarına başlanacak. OKS'de fon çeşitliliği katılımcıların farklı risk algısı ve tercihlerini dikkate alacak şekilde artırılacak. BES Yönetmeliğinde tedbirin hayata geçirilmesi için gerekli mevzuat değişikliği yayımlanacak. BES'te yapılan kesintilerin sadeleştirilmesi ve azaltılması sağlanacak. Yükseköğretim kurumlarına kayıtlı 25 yaş altı öğrencilerin BES'e katılımlarını ve sistemde kalmalarını teşvik edici uygulamalar hayata geçirilecek.
Aylık bağlama sistemi kişilerin daha çok istihdamda kalmasını teşvik edecek ve mali yük getirmeyecek şekilde yeniden düzenlenecek. Doğuşta beklenen yaşam süresindeki artışa uyumlu olarak emeklilik yaşının belirlenmesi için otomatik ayarlama mekanizmalarına ilişkin çalışmalar yapılacak.
Şunu da not edelim; Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Vedat Işıkhan yaptığı bir açıklamada, emeklilik sistemiyle ilgili ya da emekli aylıklarının hesaplanmasıyla ilgili bir konunun gündemlerinde olmadığını söyledi.
GAYRİMENKUL DEĞERLEME SİSTEMİ GELİŞTİRİLECEK
Konut kira ve satışlarındaki fiyat artışlarının enflasyon üzerindeki olumsuz etkilerinin giderilmesine yönelik konut arzını artırıcı ve konuta erişimi kolaylaştıracak uygulamalar hayata geçirilecek. Sosyal Konut Projesi kapsamında ihalesi tamamlanan 100 bin konut inşaat faaliyetlerine devam edilecek. İlk Evim Arsa Projesi ile arsa üretimine devam edilecek olup yaklaşık 103 bin hak sahibi için plan onayının tamamlanması sağlanacak.
Taşınmazların değerlerine yönelik veriler ile mülkiyet bilgilerinin tutulmasına yönelik Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi'ne entegre bir gayrimenkul değer bilgi merkezi kurulacak. Gayrimenkul değer tespitine yönelik mevzuat çalışması yapılacak.
2025 yılı sonuna kadar deprem bölgesindeki afet konutu inşaatları tamamlanacak. Afetzedelerin barınma ihtiyacının karşılanmasında hak sahipliği, yeni yerleşim yerine ilişkin planlama (etüt proje iş ve işlemleri), geri ödeme ve finansman yöntemleri ile ilgili mevzuat değişikliği yapılacak.
KENTSEL DÖNÜŞÜME KATKI
Kentsel dönüşüm strateji belgelerinin hazırlanması zorunlu hale getirilecek. Bu çerçevede mevzuat düzenlemesi yapılacak. Kentsel dönüşüm projelerine dair verilerin ilgili paydaşlar tarafından izlenebilmesi amacıyla Afet Riski Altındaki Alanların Dönüşümü (ARAAD) sistemi geliştirilecek. Kentsel dönüşüm konusunda toplumsal farkındalık artırılarak teşvik edici programlarla dönüşüm süreci hızlandırılacak. İstanbul'da Yarısı Bizden Kentsel Dönüşüm Kampanyası'na devam edilecek. Kampanya çerçevesinde hak sahiplerine 700 bin TL'si hibe, 700 bin TL'si kredi ve 100 bin TL'si tahliye desteği olmak toplam 1.5 milyon lira destek veriliyor.
DMO 2 BİN 250 TOGG TEDARİK EDECEK
Hizmet araçlarında ihtiyaç duyulan akaryakıt, Devlet Malzeme Ofisi'nin (DMO) sözleşme yaptığı tedarikçinin istasyonunun bulunduğu yerde daha yüksek indirim oranı elde edilmediği sürece DMO üzerinden tedarik edilecek. Kamu ihale mevzuatında merkezi satın alma işlemlerine yönelik düzenlemeler yapılacak. Kamu taşıtlarının kullanımı ihtiyaç analizleri çerçevesinde sistematik olarak gözden geçirilecek, taşıt ihtiyaçları öncelikle geçici tahsisle ya da ihtiyaç fazlası taşıtların devri suretiyle karşılanacak ve yeni taşıt edinimlerinde ekonomiklik gözetilerek yerli üretim ile çevreci araçlara öncelik verilecek. DMO ile TOGG arasında imzalanan protokol kapsamında 750 adedi C-SUV, bin 500 adedi C-Sedan Modeli olmak üzere toplam 2 bin 250 adet yerli elektrikli otomobilin tedarik süreçleri tamamlanacak. Kamu kurum ve kuruluşlarının ihtiyaç duydukları elektrikli araçlar DMO üzerinden temin edilecek.
Kamu personeli ücret sistemi sadeleştirilecek
Yıllık Programa göre, kamu personeli ücret sistemi sadeleştirilecek, ücret düzeyleri görev ve sorumluluk esasına dayalı olarak yeniden düzenlenecek. Bu çerçevede mevzuat taslağı oluşturulacak. Kamuda istihdam edilen kariyer meslek personelinin görev alanlarını, atanma süreçlerini ve meslekte yükselme gibi hususları düzenleyen mevzuat çalışması yapılacak. Kamu sektöründe stratejik insan kaynakları yönetimi geliştirilecek. Merkezi kamu personeli bilgi sistemi kurulacak. Kamu Personeli Bilgi Sistemi, mahalli idare personeline ilişkin istihdam bilgilerini içerecek şekilde genişletilecek. Kamu İşe Alım Platformu'nun kullanımı, devlet üniversiteleri ve yerel yönetimleri de kapsayacak şekilde yaygınlaştırılarak kamu işe alım süreçlerinde uygulama birliği sağlanacak, fırsat eşitliği, şeffaflık ve kapsayıcılık desteklenecek. Kamu insan kaynakları yönetiminde veri analizi ve yapay zeka gibi ileri teknolojilerin kullanılmasına yönelik çalışmalar sürdürülecek.
Nihat ÇELİK / Türkiye Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Merkez Birliği (TÜDKİYEB) Genel Başkanı
"Hayvancılık desteklerinin payı artırılmalı"
Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı'na göre 2025 yılında hayvancılık desteklerine ayrılan kaynak yıllık yüzde 37.5 artışla 27 milyar 150.5 milyon liraya yükselse de, hayvancılık desteklerine ayrılan kaynağın toplam destekleme bütçesindeki payının azaldığı görülüyor. Toplam tarımsal destekleme bütçesi içerisinde hayvancılık desteklerinin payı 2023'te yüzde 24.2 iken, 2024'te bu oran yüzde 21.1'e, 2025'te ise yüzde 20.1'e düşüyor. Bu gerilemenin özellikle küçükbaş hayvancılığımız açısından belirlenen hedeflere ulaşmada çok fazla etkili olmayacağını düşünmekle birlikte ülkemizdeki kırmızı et açığı göz önüne alındığında bu oranın yüzde 25'in altında olmaması gerektiğine inanıyoruz. Diğer taraftan yıllık programda 2023 yıl sonu itibarıyla 52 milyon olan küçükbaş hayvan sayısının 2024 yılında 58.1 milyon, 2025 yılında ise 59.1 milyon olarak hedeflenmesi sektörümüz açısından önemli. Bu hedeflere ulaşmada verilen destekler oldukça önemli olup toplam destekler bütçesindeki hayvancılık desteklerinin payının artırılması yanında hayvancılık destekleri içerisindeki küçükbaş hayvancılık için verilen desteklerin de oransal olarak artırılması ülkemiz hayvancılığının gelişimi adına kayda değer olacaktır.
Mehmet Ali ÜNAL / Türk Ziraat Yüksek Mühendisler Birliği Genel Başkanı
"Tarımın genel planlamasına geçilsin"
Uzun süredir gündemde olan, planlı üretime geçilmesi tarımda önemli bir gelişme. Yeni desteleme sistemi planlı üretime sağlamaya yönelik. Şimdilik stratejik olduğu kabul edilen 13 üründe temel destek, planlı ürün desteği, ürün geliştirme desteği, su kısıtı desteği şeklinde aşamalı ve katsayılarla belirlenerek sadelik sağlandı. Üreticiler üretim sezonu öncesinde hangi ürüne ne kadar destek alacağını bilecek. 2025-2026-20027 yılını kapsayacak şekilde uygulanacak. Yeni destek sistemi uygulamasını önümüzdeki yıllarda başarısı ortaya çıkacak. İyi izlenmeli ve etki analizleri yapılmalı. Temennimiz başarılı olması ve geri kalan tüm tarımsal ürünleri kapsayacak şekilde, hatta üretimden tüketime kadar gelişmesi. Sadece üretimin değil, tarımın genel planlanmasına geçilmeli.