Üretimi Çukurova’nın dışına taştı
PARA TARIM/ İDRİZ ÇOKAL Yer fıstığı dar gelirlinin lüks çerezi olarak bilinir. Ne de olsa en hesaplı kuruyemiş. Zengin fakir herkesin tükettiği bir ürün. Sadece kuruyemişçilerde, marketlerde değil, bir sokakta kamyon arkasında, semt pazarlarında bile karşımıza çıkıyor. İçi çerez, sapları yem, kabukları da hem yem hem de yakacak olarak kullanılıyor. Artık yağlık olarak da ekilmesi gündemde. Kökleri yer altında olan yer fıstığı, Çukurova'nın yer altı zenginliği olarak yorumlanıyor. Adana ve Osmaniye üretimde öne çıkan iki ilimiz. Ancak son birkaç yıldır farklı bölgelerde de ciddi üretimler yapılmaya başlandı. Adana ve Osmaniye'ye ek olarak Edirne Meriç ve Muğla Marmaris'te yer fıstığı üretimiyle dikkat çekiyor. Adana ve Osmaniye gibi Meriç ve Marmaris de ürettikleri yer fıstığı için coğrafi işaret belgesi aldı.
Türkiye'de üretimin yüzde 83'i Çukurova bölgesinde gerçekleştiriliyor. Üretimin çoğunluğu Adana sınırlarında ama piyasayı Osmaniye belirliyor. Ülke genelinde üretimi yapılan 216 bin ton yer fıstığının 113 bin 460 tonu Adana ilinde, 53 bin 554 tonu Osmaniye'de gerçekleşiyor. Ancak yer fıstığının yüzde 90'ı Osmaniye'den pazarlanıyor. Bunun elbette bir sebebi var. Yer fıstığı işleyen tesislerin büyük çoğunluğu Osmaniye'de. Haliyle başka bölgelerde yetişen yer fıstığı da Osmaniye'de işlenip, paketlenip, iç pazar ve ihracata gönderiliyor.
Yer fıstığı iki türlü ekiliyor. Birinci ürün olarak eken de var. İkinci ürün olarak eken de. Birinci ürün olarak ekenler mart-nisan ayında ekim yapıyor. İkinci ürün olarak ise buğday hasadından hemen sonra, yani haziran ayında yapılıyor. Genelde iki ekim yapılır tarlalara. Yer fıstığı, buğday, arpa, mısır ve soya birbirlerini takip edecek şekilde yetiştirilir. Özellikle yer fıstığından sonra yapılan ekimde tarlalar daha verimli olur. Yer fıstığı hasadı ağustos-ekim ayları arasında gerçekleştiriliyor. Yer fıstığında en çok tercih edilen çeşit Amerikan tipi olarak adlandırılan NC-7. Ancak Çukurova Üniversitesi ve Yağlı Tohumlar Enstitüsü'nün geliştirdiği çeşitler de mevcut. Halis Bey, Ayşe Hanım, Masal gibi yerli çeşitler de üretilmeye başlandı. Osmaniye Yağlı Tohumlar Araştırma Enstitüsü'nün yerli çeşitleri artırmak amacıyla çalışmaları devam ediyor.
Osmaniye Ticaret Borsası Başkanı Sait Çenet, yer fıstığından üretici, sanayici, ticaretini yapanlarla birlikte 100 bin kişinin ekmek yediğini belirtiyor. Tarımsal üretim için yer fıstığının önemine dikkat çeken Çenet, yer fıstığının Osmaniye için çok önemli bir ürün olduğunu vurguluyor. Çenet, "Osmaniye, Adana, Mersin ve Kahramanmaraş illerinde üretilen yer fıstığının işlenerek pazara hazır hale getirilmesi Osmaniye'de yapılmaktadır. Bu durumda yer fıstığı Çukurova bölgesi çiftçisine, tüccarına, işleme tesislerinde çalışanlara, nakliyecisine direkt olarak istihdam sağlamaktadır. Bu istihdamı bölge olarak düşünürsek ortalama 100 bin kişi bundan yararlanıyor. Bu kadar kişiye istihdam sağlayan bir ürünün üretilmesinin yaygınlaştırılması ülke tarımına ciddi oranda katkı sağlayacaktır" diyor.
Adana Seyhan Ziraat Odası Başkanı Süleyman Girmen ise, Adana'nın yer fıstığı üretiminde lider olduğunu vurguluyor. Üretici sayısının her geçen yıl arttığına dikkat çeken Girmen, "Yer fıstığı üretici için çok yararlı olan alternatif bir ürün. Üreticinin yüzünü güldüren bir ürün. Ancak bu yıl fiyatlar biraz geriledi. Üretici bu yıl istediği fiyatı bulamadı. Tarladan çıkış fiyatı 50 liradan 40 liraya geriledi. Üretici kazanmalı ki üretim devam etsin. Aksi halde üretici üretmekten vazgeçebilir" diyor.
MERİÇ ATAĞA GEÇTİ
Fıstık üretiminde atağa geçen yerlerden biri de Edirne'nin Meriç ilçesi. Bölgede aslında yer fıstığı üretimi Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde başlamış. Sonraki yıllarda daha iyi gelir getiren çeltik (pirinç) üretimi öne çıkmış. Son 5-6 yıldır ise Meriç'in köylerinden Alibeyköy'de başlayan üretim, bir iki köye daha yayılmış. Trakya Kalkınma Ajansı ise üretimin artmasında etkin rol oynamış. Edirne Valiliği ve Trakya Kalkınma Ajansı'nın destekleri ile kurulan kooperatif ve işletme ile üretim iyice genişlemiş. Alibeyköy'de beş aile ile başlayan üretim 40 aileye ulaşmış. İki köy daha eklenmiş ve 5-6 dönümle başlayan yer fıstığı üretimi bugün bin 700 dekara çıkmış durumda. Kalkınma ajansı, ticaret ve sanayi odaları, ticaret borsaları, kooperatifler ve kamu kurumlarıyla yapılan iş birliği protokolleriyle coğrafi işaret başvuru sürecinden tescil işlemleri gerçekleştirilene kadar tüm aşamalarda başvuru sahibi kurumlara yardımcı oluyor. Ajans, Meriç Yer Fıstığı'nın coğrafi işaret almasında da etkin rol oynamış.
KALKINMA AJANSI KİLİT ROL OYNADI
Trakya Kalkınma Ajansı, Meriç Ziraat Odası ile yapılan iş birliği protokolü çerçevesinde Meriç yer fıstığı ürününe coğrafi işaret alınmasına yönelik danışmanlık vermiş, gerekli analizlerin yapılmasını sağlamış ve 2022 itibariyle ürün menşe adıyla tescil edilmiş. Trakya Kalkınma Ajansı, mali destek programları ve Sosyal Gelişmeyi Destekleme Programı (SOGEP) kapsamında 2 farklı projeye 5 milyon TL destek vermiş. Projeler öncesinde 250 dönümlük alanda ekilerek yaklaşık 62 bin 500 ton üretilen Meriç yer fıstığı üretimi proje destekleri sonrası 2024 yılı itibariyle 1700 dönümlük alan ile yaklaşık 935 bin tona ulaşmış. Gelecek yıl hedef 4 bin dönümde üretim yapmak.
MARMARİS'İN YER FISTIĞI DA COĞRAFİ İŞARET ALDI
Yer fıstığında atağa geçen diğer bir bölge ise turizmle öne çıkan Marmaris. 2022 yılında Marmaris çitçisine alternatif ürün olarak verilen yer fıstığı tohumları netice verdi. Üretim her geçen yıl artıyor. Marmaris Belediyesi Marmaris Yer Fıstığı için coğrafi işaret belgesi aldı.
FİYATLAR GERİLEDİ
Osmaniye Ticaret Borsası verilerine göre yer fıstığı fiyatları 2024 yılında dalgalı bir seyir izliyor. Müstahsil (üretici) satışları fiyatları geçen hafta 35-40 lira, tacir satış fiyatı ise 70 lira seviyesinde seyrediyor. Geçen yıl üretici fiyatı 50 lira seviyesindeydi. Bu fiyatlar tüketiciye ulaştığında ise 160 liraya çıkıyor. Yer fıstığı işlenerek tuzlu, kabuklu, soslu özelliklerine aldığında ise 200 liraya dayanıyor.
Tescilli yer fıstıkları
Adana Yer Fıstığı
Osmaniye Yer Fıstığı
Meriç Yer Fıstığı
Marmaris Yer Fıstığı
1 dekar bahçenin maliyeti
Yer fıstığı yetiştirmeye başlamadan önce yapmanız gereken ilk şey, dikim yapacağınız alanın fizibilitesini iyi çalışmaktır. Bazı özel koşullar gerektiren yer fıstığı tarımcılığı, en yüksek verimde yetiştirme için ön hazırlık şart. Yer fıstığı yetiştiriciliği birçok ürüne göre daha az maliyetli. Öncelikle tohuma ayrı para ödemiyorsunuz. Hasat döneminde tohum olarak bir kısmını ayırmanız yeterli. Bir dekar yer fıstığı kurulum maliyeti 8 ila 10 bin lira. Bir dekar alandan ortalama 250 kg yer fıstığı hasat ediliyor. Ürünün 2024 yılı satış fiyatı 80-90 lira civarında. Son yıllarda Ajans tarafından sağlanan mali desteklerin yanı sıra tanıtım ve pazarlama destekleriyle birlikte üretici için oldukça karlı bir ürün haline geldi. Bir üretici, orta-üst seviyede kazanç sağlaması için yaklaşık 40 dönüm ekim yapması öneriliyor.
GIDA AMAÇLI KULLANIM ALANLARI VE ÜRÜNLERİ
Kuru kavrulmuş iç fıstık
Tuzlu kavrulmuş iç fıstık
Yağda kızartılmış iç fıstık
Suda kaynatılmış iç fıstık
Yemeklik sıvı yağ
Yer fıstığı ezmesi
Fıstık katkılı ekmek
Fıstık katkılı bisküvi V.B. unlu mamuller
Fıstık katkılı hazır kahvaltılıklar
Fıstık unu katkılı et köftesi
Fıstık katkılı şekerleme ürünler
Fıstık katkılı çikolatalı ürünler
Fıstık katkılı dondurma
Fıstık turşusu
GIDA AMAÇLI OLMAYAN KULLANIM ALANLARI
Yer fıstığı bitkisinin dokularının (yaprak, sap,kök) büyük ve küçük baş hayvanlar için yem olarak kullanılıyor.
Dış kabuk yakıt olarak yararlanılıyor.
Dış kabuktan sınırlı oranlarda yem katkı maddesi elde ediliyor.
Dış kabuktan mantar yetiştirmede büyüme ortamı olarak kullanılıyor.
Dış kabuktan organik madde arttırıcı (gübre) olarak yararlanılıyor.
Dış kabuk yer temizleme sıvı emici olarak kullanılıyor.
Dış kabuktan metal parlatıcı elde ediliyor.
Yağın ayrılmasından sonra arta kalan küspe yem sanayinde protein arttırıcı olarak kullanılıyor.
Yer fıstığının faydaları
-İçeriğindeki oleic yağ gibi doymamış yağlar sayesinde damar sağlığını korur. Tıkanmaya neden olmaz ve kan düzeyini dengede tutar.
-Vücudun sağlıklı bir işleyiş için ihtiyaç duyduğu protein ve amino asit maddelerine ev sahipliği yapar. Günde bir avuç yer fıstığı, vücudun protein ihtiyacının yüzde 30'unu karşılar.
-Bir E vitamini deposu olan yer fıstığı, cildi tahrip eden zararlılara karşı savaş açar. Saçlara da fayda sağlayan yer fıstığının, bazı araştırmalara göre egzama ve sedef gibi ciddi deri hastalıkların da engellenmesinde rol aldığı saptanmış.
-Hamilelik döneminde tüketilen yer fıstığının, bebekte meydana gelmesi muhtemel nöral problemleri yüzde 60 oranında azalttığı biliniyor. Bununla birlikte hamilelikte düşük riskini de azaltır.
-Haftada 3 kez balla karıştırılarak oluşturulan yer fıstığı ezmesinin kilo vermeye yardımcı olduğu ve obezite riskini azalttığı düşünülüyor.
-Düşük seratonin oranını yükselterek depresyon ve sıkıntıdan korur.
-Beyne olan faydası sayesinde alzheimer ve unutkanlığa karşı oldukça etkilidir.
-Kolon kanseri riskini önemli ölçüde azaltır.