BES’te stopaj nasıl hesaplanıyor?
ZEYNEP CANDAN AKTAŞ/ Bireysel Emeklilik Sistemi büyümeye devam ediyor. 1 Nisan 2024 itibariyle BES havuzundaki birikim tutarı 913 milyar liraya ulaştı. Katılımcı sayısı da OKS ile birlikte 16 milyon kişiyi aştı. Bu gerçekten çok ciddi bir rakam ve BES'in geniş toplum kesimlerince kabul edildiğinin de bir göstergesi sayılabilir.
BES gerçekten de haklarını bilen, fonlarını kendi risk algısına göre yönetebilenler için büyük fırsatlar sunuyor. Evet, hisse senetlerindeki gibi, kısa sürede birikimler üçe, beşe katlanmıyor belki ama BES fonları uzun sürede istikrarlı getiriler üretiyor. Hatta hisse fonlarının çok büyük bir kısmı uzun vadeli getirilerde BİST 100'ü geçiyor. BES, düzenli birikim yapmak isteyenler için büyük kolaylık.
Ancak son dönemde emeklilik bekleyenlerin sayısının artması ve ortalama birikimlerdeki artış, katılımcıların gözünü stopaja dikmelerine neden oldu. Birikimler arttıkça ödenecek stopaj tutarları da artmaya başladı. Bu biraz da, katılımcıların hesap dökümlerinde stopajın dikkate alınmaması nedeniyle sistemden çıkışta sanki ekstradan bir gider ödeniyormuş, bu gider beklenmiyormuş hissini tetikledi. Velhasıl, sistemden çıkarken ve emekli olurken ödenecek stopaj, hesaplarda görünenden daha az bir birikimin sistemden geri çekilmesine neden oluyor. Bu da katılımcıların gözünde büyümeye başlıyor.
BES'TE STOPAJ FARKLI
Bireysel emeklilik sisteminde stopaj uygulaması üç yönüyle diğer yatırım araçlarında uygulanan stopajdan farklılaşıyor. İlki, BES'te stopaj kesintisi sadece sistemden ayrılma aşamasında uygulanıyor. Sistem içinde kalındığı sürece katılımcı fon satımında stopaja tabi tutulmuyor. İkincisi ise sabit bir stopaj rakamı yok. Katılımcının sistemde kaldığı süreye bağlı olarak değişen stopaj oranları var. 10 yılı tamamlamadan sistemden ayrılanlar yüzde 15 stopaja tabi tutulurken, 10 yılı tamamlayan ancak 56 yaşını bitirmeden ayrılanlardan yüzde 10 stopaj kesiliyor. Emeklilik, vefat ve maluliyet durumlarında ise stopaj kesintisi yüzde 5'e düşüyor. Üçüncüsü de TEFAS tarafında hisse senedi fonlarına sürekli uygulanan stopaj istisnası, BES hisse fonlara uygulanmıyor. BES tarafında getirinin nereden, hangi tür yatırımlardan elde edildiğine bakılmaksızın, kümülatif bir bakış açısıyla stopaj uygulanıyor.
SİSTEMDEN ÇIKARKEN STOPAJ KESİLİYOR
Bireysel emeklilik sisteminde katılımcı; stopaj kesintisi ile sadece sistemden ayrılma aşamasında karşılaşıyor. İster erken çıkış olsun, ister emeklilik, ister vefat-maluliyet; katılımcı sistemden çıkarken birikiminden stopaj kesintisi yapılıyor. Stopaj tutarı sistemde kalınan süreye göre azalıyor.
STOPAJ NASIL HESAPLANIYOR?
BES'te stopaj sadece getiriler üzerinden alınıyor. Yani, katılımcının sisteme yatırdığı katkı paylarının getirileri ile devlet katkılarının getirileri stopaja tabi tutuluyor. Örneğin; diyelim ki, katılımcı sisteme 200 bin lira yatırarak, kendi birikimlerini 1 milyona ulaştırdı. 200 bin lira katkı payının karşılığında devlet de 60 bin lira verdi. Devlet katkıları da diyelim ki 150 bin liraya ulaştı. Bu katılımcı; kendi birikimlerinden 800 bin lira, devlet katkılarından da 90 bin lira olmak üzere toplamda 890 bin lira getiri sağlamış oldu. Bu katılımcı sistemde 10 yıl ve 56 yaşın tamamlayarak emeklilik hakkını kullanmak isterse, yüzde 5 stopaja tabi olacak (890 binX0,5) ve 44,500 lira stopaj ödeyecektir.
Aynı katılımcı diyelim ki 56 yaşını bitirmeden önce ama sistemde 9 yılı tamamlayınca ayrılmak istiyor. Bu durumda kendi birikiminin ve devlet katkılarının toplam getirisi olan 890 bin lira üzerinden bu kez yüzde 15 stopaja tabi olacak ve ödeyeceği vergi 133 bin 500 liraya ulaşacaktır.
Peki katılımcı, sistemde 10 yılı tamamladı ama 56 yaşını bitirmeden sistemden ayrılırsa ne olacak? Bu kez katılımcının kendi birikimleri ve devlet katkılarının getirileri üzerinden yüzde 10 stopaja tabi olacak ve 89 bin lira stopaj kesintisi uygulanacaktır.
BES'TE STOPAJ AVANTAJ MI, DEZAVANTAJ MI?
Bireysel emeklilik sisteminde stopajın sadece sistemden ayrılma aşamasında kesilmesi katılımcıya bir anlamda avantaj sağlıyor. Katılımcı BES dışındaki yatırımlarında her vade sonunda veya her varlık satışından sonra elde edilen getiri üzerinden stopaj ödüyor iken, BES'te sistem içinde kaldığı sürece fon satışından elde edilen gelirden stopaj kesilmiyor, dolayısıyla birikimler hiç azalmadan yeniden başka fonlarda yatırıma yönlendirilebiliyor.
Ama son iki-üç yılda patlayan enflasyon, bu hesabı tersine çevirdi. Çünkü enflasyon nedeniyle rakamlar büyüdü. Birikimler enflasyon muhasebesine tabi tutulmadığı için, sisteme yatırılan katkı payları karşılığında sanki çok büyük getiriler elde edilmiş gibi görünüyor ve bu getiriler stopaja tabi tutulduğunda ciddi stopaj kesintileri oluşuyor. Devlet katkısı fonlarındaki birikim, adeta stopaj olarak devlete geri ödenmiş oluyor. Zaman zaman ödenen stopajı, devlet katkısındaki birikimin karşılamadığı durumlar da gözleniyor. O zaman da katılımcılar soruyor, teşvik bunun neresinde?