Esrarengiz balon hakkında ne biliyoruz?
PARA DÜNYA/ ALEV RİGEL ABD Savunma Bakanlığı, ilginç balonun 2 Şubat günü fark edildiğini açıkladı. Alaska ve Kanada üzerinden ABD'ye giren balon, ilk kez Montana eyaletinin Billings kasabasında görüşmüştü. Tahminen üç otobüs büyüklüğündeydi. En fazla 20 metreye çıkabilen savaş uçaklarının müdahale edebileceği bir yükseklik değildi bu. Üstelik düşürseler bile insanlara zarar verebilirdi…
Geçenlerde ilginç bir balon olayı, sadece ABD'yi değil, bütün dünyanın gündemini meşgul etti. Geldiği yol, Çin'i işaret ediyordu. Çin de inkar etmedi. Bunun bir meteoroloji balonu olduğunu açıklayıp özür diledi (Çin, çok nadiren kamuoyuna özür mesajı verir). Ancak bu açıklama, ABD'yi ikna etmedi. Sonunda Amerikalılar balonu düşürdü. ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, Çin ziyaretini önce erteledi sonra iptal etti vs, vs. Biz olayı, soru-cevap şeklinde açıklamaya çalışacağız.
* Esrarengiz balon hakkında ne biliyoruz?
ABD Savunma Bakanlığı (Pentagon) balonun, 2 Şubat günü fark edildiğini açıkladı. Alaska ve Kanada üzerinden ABD'ye giren balon ilk kez, Montana eyaletinin Billings kasabasında görülmüştü. Billings'de bir işçi olarak çalışan Chase Doak, Associated Press haber ajansına yaptığı açıklamada, "Gökyüzünde büyük beyaz bir daire gördüm. Bunun bir UFO (uçan daire) olduğunu düşündüm. Hemen evime gidip fotoğraf makinemi aldım. Bunu belgelemeliydim. Çekebildiğim kadar çok görüntü aldım" demişti. Tahminen üç otobüs büyüklüğündeydi (Bu tür balonlar, yerden 24 bin metre ile 37 bin metre arasında bir yüksekliğe çıkabilir). En fazla 20 bin metreye çıkabilen savaş uçaklarının, müdahale edebileceği bir yükseklik değildi bu (Yolcu uçakları da maksimum 12 bin metreye tırmanabiliyor). Üstelik düşürseler bile insanlara zarar verebilirdi. Çünkü balonun nükleer veya biyolojik artık gibi tehlikeli maddeler taşıyıp taşımadığı bilinmiyordu. Ama Montana üzerinde uçması, askeri yetkilileri hayli kızdırdı. Çünkü Montana, çok sayıda nükleer füzenin bulunduğu tesislere ev sahipliği yapıyor. Bunlardan biri ve en önemlisi, Minuteman III kıtalararası balistik füzelerin depolandığı Malmstrom Hava Kuvvetleri üssü. Çin, ABD'yi hemen telefonla arayıp, "Bizim meteoroloji balonumuz kontrolden çıktı. Sizin hava sahanıza girdi. Kusura bakmayın" deseydi, hiç bir sorun olmayacaktı.
* Uydular varken, neden balon gibi ilkel bir teknoloji kullanılıyor?
Uydular, milyonlarca dolara mal olan pahalı teknolojiler. Günümüzün askeri uyduları, bir otomobilin plakasını ya da markasını okuyacak kadar gelişmiş modeller. Ama aynı paraya yüzlerce gözlem balonu yapmak mümkün. Bunlar helyum doldurulmuş balonlar. Güçlerini güneş panellerinden alıyorlar. Kamera, radar, iletişim cihazları ve sensörlerle (algılayıcılarla) donatılıyorlar. Çin gazetesi China Daily, "ABD üzerinde balonla casusluk yapmak, 1940'ların teknolojisinin bile gerisine düşüyor" açıklamasını yapmıştı. Çin Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Mao Ning de, "Meteoroloji amaçlı kullanılan sivil bir balon, Batı (Westerlies) rüzgarlarıyla Kuzey Amerika'ya yönelmiş (Batı rüzgârları, 30 derece güney ve 30 derece kuzey paralellerinde bulunan yüksek basınç alanlarından, 60 derece kuzey ve 60 derece güney paralellerindeki alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgârlardır). Balonun kendi kendini yönlendirme kabiliyeti sınırlı. Belli ki planlı rotasından sapmış" dediyse de kısa süre sonra Pekin'den resmi bir özür geldi. Kuzey Amerika Hava Savunma Komutanlığı NORAD'dan (North American Aerospace Defense Command) General Glen VanHerck ve Pentagon sözcüsü General Patrick Ryder, balonun yeryüzünde fiziki ve askeri bir tehdit oluşturmadığını daha önce belirtmişti.
* Böyle bir olayla ilk kez mi karşılaşıyoruz?
Hayır. Montgolfier kardeşler tarafından icat edildiğinden beri balonu askeri amaçla kullanmanın yolları aranmıştı. Balonları olan taraf, savaşta üstünlük sağlıyordu. Çünkü balondan aşağıya bomba atmak büyük avantajdı ve atan taraf açısından hiç bir tehlikesi yoktu. İkinci Dünya Savaşı'nda (1939-1945) bile balonlar, silah olarak kullanıldı. Japonya, 1944-1945 arası, Fu-Go adını verdikleri patlayıcı maddelerle yüklü 9 bin 300 balonu serbest bırakarak, Jet Hava Akımları'yla ABD'ye yönelmesini sağlamıştı (Jet Akımları, kuzeyde saatte 350 km hızla esen rüzgarlardır. Yolcu uçakları bile batıdan doğuya doğru hareket eden bu akımların içine girerek varacakları yere daha hızlı giderler). Fakat bu kadar balondan sadece birkaçı ABD'ye ulaştı (Yine de bu balonlar, kıtaaşırı ilk silah olarak kabul edilir). Biri, 1945 Mayıs'ında, Oregon eyaletinin Bly kasabası yakınlarına düştü. Ne şanssızlıktır ki, bir rahip, karısı ve dört çocuğuyla gezmeye çıkmıştı. Balon ve teçhizatına rast geldiler. Çocuklar oynamak istedi. Ama dinamitlerin patlaması sonucu çocuklar anında öldü. Anne ve baba, aldığı ağır yaralar nedeniyle hastanede hayatlarını kaybetti. Askeri uzmanlar, çocukların bombaları tekmelemiş olduğu sonucuna vardılar. Birkaç balon, değişik eyaletlerde karayolları üzerinde görüldü. Şaşıran bazı sürücüler, kaza yapıp öldü. Ülkenin çöllük ve dağlık alanlarına ne kadar balon düştüğü ise bilinmiyordu.
* Bu teknolojiyi sadece Çin mi kullanıyor?
Hayır. ABD de kullanıyor. Ama kendi güvenliği için. Yakın zamana kadar gizli bilgiydi, ne var ki Pentagon her şeyi açıkladı. Güney Dakota eyaletinden şimdiye kadar 25 insansız balon gönderildi. Çok yüksek irtifalara çıkabilen ve cihazları güneş panelleriyle çalışan bu balonlar, Minnesota, Iowa, Wisconsin, Missouri eyaletlerini taramakta kullanıldı. Amerikan televizyon kanalı Fox News'a göre, bir havacılık ve savunma şirketi olan Sierra Nevada Corporation'ın yaptığı bu balonlar, kötü havada ve gece bile yeryüzünü gözleyebiliyor. Amaç, başta uyuşturucu kaçakçılığı olmak üzere her tür suçu gözden kaçırmamak. Bunu uydular da yapıyor. Ama uyduların, aynı bölgeye tekrar gelebilmesi, en az 90 dakika sürüyor. Kanun kaçakları, işi o kadar ilerletmişler ki, bu sürenin ne zaman başlayacağını ve ne zaman biteceğini iyi biliyorlar. Yeni yüksek irtifa balonları, deneme aşamasında olmasına rağmen, bir bölgede örneğin günde kaç kişinin araç kullandığını, kaç kişinin markete ya da hastaneye gittiğini saptayabilmişler. Bunlar geleneksel yöntemlerle de yapılır fakat amaç, vatandaşı tedirgin etmemek. ABD, bu balonları 1954'te denemeye başladı, o zamanın teknolojisiyle başarılı olamadı.
* Balonlar, Avrupa'da da kullanıldı mı?
Kesinlikle. İkinci Dünya Savaşı sırasında İngilizler, Almanya'ya karşı bir silah olarak kullandılar. Savaştıkları bu ülkeye, 99 binden fazla balon gönderdiler. Bunların yarısı yangın bombaları taşıyordu, yarısı da yüksek gerilim hatlarını kısa devre yapıp bozacak uzun çıplak teller. Bu işin Avrupa'daki fikir babası belki de Avusturyalılardı. 1849'da İtalya ile olan savaşlarında Venedik'i kuşatmışlardı. Kente, açıklarda demirli Vulcano savaş gemisinden, bomba bağlı 200 balon gönderdiler. Ama ters rüzgarlar esmeye başladı ve bombalı balonlar Avusturya'ya yöneldi. Yakın tarihte bile bombalı balonlar kullanıldı. 2018'de Gazze Şeridi'nden İsrail'e hem balon hem uçurtma olarak yangın bombaları gönderildi. Bombalar İsrail'de can kaybına neden olmadı ama 678 noktada yangın çıkardı. Yanan yerler içinde evler, ormanlık alanlar, ekili araziler vardı.
* Balon kimin veya hangi ülkenin icadı?
Tarih bilgisi olan herkes, Fransız Montgolfier kardeşler diyecektir (Aslında mucit değilseler bile öncüler, Çinlilerdi. Bu konuya iki bin yıldan uzun süre kafa yormuşlardı). Kağıt ustaları olan bu kardeşler, Fransa'nın Annonay kasabasında, 1783'te ilk balonlarını insansız olarak uçurdu. İpekten yapılan ve astar olarak kağıt kullanılan balon, saman yakılarak ısıtılmıştı. Kardeşler, balonun duman nedeniyle yükseldiğini sanıyordu. Balon on dakika havada kaldı, üç kilometre sürüklendikten sonra yere indi. İkinci deneme, balonun sepetine ördek, koyun ve horoz konarak yapıldı. Hayvanlar sağ salim yere indiler. Bu denemeler, Paris'te büyük heyecan yaşanmasına neden oldu. Bir deneme de Versailles Sarayı'nın avlusunda Kral 16. Louis'nin huzurunda yapıldı. Bu uçuşa, ABD'nin Fransa Büyükelçisi Benjamin Franklin de tanık oldu. Fransız fizikçi Jean François Pilatre de Rozier ve Arlandes Markizi François-Laurent, Montgolfier kardeşler tarafından yapılan bir sıcak hava balonuyla Paris üzerinde serbest balon uçuşu yaparak ilk uçan kişiler oldular.