PARA ANKARA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Türkiye Ürün İhtisas Borsası A.Ş. (TÜRİB) için 2024, teknoloji ve yenilik açısından kritik bir yıl olacak. Önce yerli borsa yazılımı olan TÜRİB İşlem Sistemi'nin (TÜRİS) ilk fazı bu yıl tamamlanacak. TÜRİS projesi, Tarım 4.0 hedeflerine ulaşmada ve tarım ekosisteminin dijital dönüşümünde önemli bir rol oynayacak. Bu gelişmenin ardından Spot ELUS (elektronik ürün senedi) piyasasında aracılı sisteme geçilerek ürün piyasası aracı kurumlarının (ÜPAK) 2024 yılının ilk yarısında devreye girmesi sağlanacak. TÜRİB Genel Müdürü Ali Kırali, bu geçiş ile tarımsal ürünlerin finansmanında yeni bir ekosistemin oluşumunun teşvik edileceğini vurgulayarak, ilgili borsa mevzuat altyapısının 2023 sonunda yayımlandığını, 2024 yılında mali konulara ilişkin alt düzenlemelerin tamamlanmasının beklendiğini kaydetti. Kırali, 2024'te aracılı sisteme geçilmesini takiben 2025 yılında TÜRİB Vadeli İşlem Piyasası'nın devreye alınmasının hedeflendiğini vurguladı. Vadeli işlem piyasasının devreye alınması ile spot piyasadan farklı olarak ELÜS'e dayalı ürünlerde ileri vadeli fiyat oluşumu sağlanacağını ve olası fiyat dalgalanmalarına karşı önceden korunma amaçlı işlem yapma fırsatı sunulacağını dile getirdi. 2024-2028 yıllarını kapsayan 12. Kalkınma Planı'nda belirtilen mali piyasalara yönelik politika ve tedbirler arasında, ürün ihtisas borsalarının ürün ve hizmet çeşitliliğinin artırılması ve emtia piyasalarında risk yönetiminin güçlendirilmesi politikasının yer aldığına işaret eden Kırali, vadeli işlemlerin, emtia piyasalarında risk yönetim araçlarını çeşitlendirerek tarım sektörünün sürdürülebilir büyümesine katkıda bulunacağını kaydetti. Kırali, teknik altyapısı tamamlanan, belge-kayıt düzenine ilişkin hukuki altyapısının hazır hale gelmesi için çalışmaların devam ettiği Teverruk Piyasası'nın ise Gelir İdaresi Başkanlığı ile mevzuat çalışmalarının tamamlanması durumunda 2024'te devreye alınacağını vurguladı.
ÜRÜN PİYASASI ARACI KURUMLARI OLUŞTURULACAK
TÜRİB Genel Müdürü Ali Kırali, PARA Dergisi'nin sorularını yanıtladı. Kırali, TÜRİB ELÜS Piyasası'nın, aracılı sistemle piyasa dinamiklerini yeniden şekillendirecek önemli bir dönüşüme hazırlandığını vurguladı. Bu dönüşümün, piyasanın daha etkin ve şeffaf işlemesini sağlayacak altyapı ve mevzuat değişikliklerini içerdiğini söyleyen Kırali, "Bu sürecin önemli bir parçası olarak, ürün piyasası aracı kurumlarının (ÜPAK) oluşturulması ve işler hale getirilmesi hazırlıkları 2024 yılı ilk yarısında hız kazandı. 2024 yılı ilk yarısında ÜPAK'ların kuruluş çalışmalarını tamamlanması bekleniyor" dedi.
Kırali'nin verdiği bilgiye göre; ürün piyasası aracı kurumlarına ilişkin mevzuat değişiklikleri, "TÜRİB'de Aracılık Faaliyetleri ile Aracıların Gözetim ve Denetimi Hakkında Yönetmelik" kapsamında, 26 Aralık 2023'te Resmi Gazete'de yayımlanarak resmiyet kazandı. Aracılı yapıda piyasa işleyişi hakkındaki düzenlemelerin tamamlanmasının ardından, ÜPAKların Ticaret Bakanlığı'ndan alacakları faaliyet izni, Borsa üyeliği süreçleri, Takasbank ve Merkezi Kayıt Kuruluşu ile üyelik süreçlerinin tamamlamaları gerekiyor. Bu süreçler, aracılı sistemin sağlıklı işleyişinin temelini oluşturacak. Ayrıca, bu kuruluşların teknik altyapı entegrasyon çalışmaları da paralel olarak devam etmekte olup piyasa işleyişinin sorunsuz bir şekilde gerçekleşmesini sağlamak için paydaşlarla entegre testler devam ettiriliyor.
YENİ YATIRIM FIRSATLARI
Aracılı sisteminin piyasaya entegrasyonunun, ÜPAK aracılığıyla, tarımsal ürünlerin finansmanında yenilikler sunacağını belirten Kırali, aracı kurumların ELÜS piyasasına entegrasyonunun, tarımsal ürünlerin finansmanı ve pazarlanması alanında yeni bir dönemi temsil edeceğini kaydetti. Kırali, ÜPAK'ların sağlayacağı finansman imkanları, hizmet çeşitliliği, pazar erişimi kolaylıkları ve piyasa koşullarının iyileştirilmesi gibi katkıların, tarım sektörünün sürdürülebilir büyümesine önemli katkıda bulunacağını vurguladı. ÜPAK'ların mudilere sağlayacağı katma değerli hizmetlerin kullanıcı dostu emir iletim ara yüzleri, mobil aplikasyonlar ile ülke genelinde yaygın şirketleşmeler, acenteliklerle daha geniş çiftçi ve yatırımcı kitlesine erişim imkanı sağlanacağını dile getirdi. Aracılı sisteme geçilmesinin TÜRİB-LİDAŞ-yatırımcı arasında köprü görevi görmek suretiyle koordinasyonu sağlayacağını ifade eden Kırali, yatırımcılar ile birebir muhatap olmak suretiyle ihtiyaç duyulan operasyonel iyileştirmelerin daha hızlı devreye alınacağını vurguladı. Kırali, bu katkılar sayesinde, ÜPAKların çiftçilere ve diğer üreticilere daha geniş finansman seçenekleri sunarak tarımsal üretimin finansman erişimini genişletirken, çeşitlenmiş hizmetlerle tarım sektörünün ihtiyaçlarına özel çözümler geliştireceklerini kaydetti. ÜPAK'lar ile aracı yapının gelişimi, tarım emtiasına dayalı vadeli işlem piyasasının gelişimini de teşvik edeceğini, tarım piyasalarının derinleşmesine ve çeşitlenmesine katkı sağlayacağını, yatırımcılara yeni yatırım fırsatları sunacağını belirtti.
EN YAYGIN KULLANILAN KATILIM FİNANS MODELİ…
Kırali, TÜRİB Teverruk Piyasası'nın teknik altyapısının tamamlandığını vurgulayarak, hukuki altyapının hazır hale gelmesi için çalışmaların 2024 yılında tamamlanmasının hedeflendiğini kaydetti. Söz konusu piyasanın devreye alınmasından önce çıkarılması gereken belge-kayıt esaslarına yönelik mali düzenlemelerin tamamlanması için paydaşlarla çalışmaların devam ettiğini dile getiren Kırali, "2024 yılında bu mevzuat tamamlanırsa Teverruk Piyasası'nı da devreye alabileceğiz" ifadelerini kullandı.
Kırali, katılım finansında kısa vadeli fon temininde teverruk finansman modeli uygulamasının yaygın olarak kullandığını söyleyen Kırali, Türkiye'de hazine işlemleri ve yeniden yapılandırma ile sınırlandırılmış olsa da teverrukun, yurtdışından finansman, mevduat ve bankalar arası para piyasasını içeren temel bankacılık alanlarının tümünde en yaygın kullanılan katılım finans modeli olduğunu vurguladı.
Kırali, "Teverruk ile finansman yöntemi katılım bankaları tarafından ağırlık olarak yurtdışında gerçekleştirilmekte idi. Borsamız tarafından geliştirmesi tamamlanan Teverruk Piyasası ile söz konusu işlemlerin ülkemizde gerçekleşmesinin önü açıldı.
Türkiye Katılım Bankaları Birliği verilerine göre 2023'te Türkiye'de teverruk yöntemiyle kullandırılan fonların toplamı yaklaşık olarak 65 milyar lirayı buldu. Küresel ölçekte katılım finansında ise 2022 verileri 2019 verileri ile karşılaştırıldığında, teverruk en çok paya sahip. Fon kullanımı yüzde 28 atışla 110.2 milyar dolardan 141.5 milyar dolara ulaştı. Bu dönemde mevduat yüzde 72 artışla 102.9 milyar dolardan 176.6 milyar dolara yükseldi. Bankalar arası para piyasası işlemleri ise yüzde 369 artışla 1.6 milyar dolardan 7.5 milyar dolara çıktı" diye konuştu.
YAPAY ZEKA DESTEKLİ GÖZETİM
TÜRİB'in kullanmakta olduğu mevcut piyasa gözetim sisteminin, yapay zeka destekli altyapıya taşınması çalışmaları sürdürülüyor. 1 Kasım 2023'te başlayan 11 aylık TÜBİTAK 1005 desteği alındığını belirten Kırali, Yapay Zeka Destekli Gözetim projesinin 2024 yılı son çeyreğinde devreye alınmasının hedeflendiğini kaydetti. İşlettikleri piyasalarda gerçekleştirilen işlemlerin güven, serbest rekabet ve istikrar içinde gerçekleşmesini sağlamak için piyasa bozucu eylemlerin tespitine ve düzenleyici kuruluşlara raporlanmasına yönelik çalışmaların TÜRİB tarafından yerine getirildiğini vurgulayan Kırali, bu kapsamda, Yapay Zeka Destekli Gözetim projesinin Türkiye'nin tarım piyasasını daha etkin ve şeffaf bir hale getirmeyi amaçlayan önemli bir girişim olduğunun altını çizdi. Kırali, bu projenin, yerli kaynaklar kullanılarak geliştirilmekte olup, tarım ürünleri piyasasında meydana gelebilecek piyasa bozucu eylemleri tespit etme ve caydırma kapasitesini artıracağını dile getirdi.
Dokuz ay vadeli faizsiz kredi
Kırali, TÜRİB'in, tarım piyasasında sağlıklı ve gerçekçi fiyat oluşumunu sağlayan etkin bir işlem platformu olma misyonunu sürdürdüğünü ve tarım ekosisteminin şekillenmesinde önemli bir rol oynadığını vurguladı. Borsada oluşan fiyatların, çiftçinin finansmana erişimine, tarım sektörünün istikrarlı büyümesine ve sürdürülebilirliğine katkı sağlayarak tarım emtiasına dayalı finansal araçların gelişimi için önemli bir zemin oluşturduğunu söyleyen Kırali, çiftçilerin, lisanslı depoculuk ve ELÜS'ler sayesinde kendilerine sağlanan ELÜS teminatlı kredi imkanları ile finansal sürdürülebilirliklerini artırabildiğini vurguladı. Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri'nce lisanslı depolar tarafından ihraç edilen ELÜS tutarının yüzde 75'ine kadar azami dokuz ay vadeli olarak faizsiz kredi verilebildiğini kaydeden Kırali, "TÜRİB endekslerine dayalı ilk finansal araç olan TÜRİB Buğday Ekmeklik Endeksi'ne dayalı varlığa dayalı menkul kıymet ihracını, 2024 yılı Şubat'ta ilk kira sertifikası (sukuk) ihracı izledi. Bu adımlar çiftçiler için finansman kaynaklarında önemli yenilikler olarak kaydedilirken, aynı zamanda Türkiye finans piyasasında güvenilir karşılaştırma ölçütü TÜRİB Tarımsal Ürün Endeksleri'nin tarım sektörüne yönelik finansal ürünlerin tasarımında önemli rol üstlenmesini sağladı" dedi.
2029'a kadar gelir ve kurumlar vergisi muafiyeti
Kırali, ELÜS, lisanslı depoculuk ve TÜRİB ELÜS Piyasası üzerinden üreticilere sunulan destek ve teşviklere de değindi. ELÜS'e yönelik desteklerin; çiftçilerin, ürünlerini lisanslı depolarda saklayarak ve ELÜS'e bağlayarak, nakliye, analiz, kira desteği ve muhtelif vergi istisnalarından oluşan devlet teşviklerinden istifade ettiğini kaydetti. Lisanslı depolarda saklanan tarımsal ürünlerin satımından elde edilen kazancın 2028 yılı sonuna kadar gelir vergisi (zirai faaliyetlerden doğan gelirler dahil) ve kurumlar vergisinden muaf olduğunu belirten Kırali, diğer yandan ilgili işlemlerin damga vergisi ve KDV'den istisna edildiğini kaydetti. Kırali, bankaların ELÜS teminatlı kredi imkanı sağladığına dikkat çekti.
"Türkiye, teverruk piyasasında finans merkezi olabilir"
Teverruk Piyasası'nın katılım bankaları için, katılım finansa uygun kısa vadeli fon temin edilecek bir organize piyasa ihtiyacına cevap vereceğini vurgulayan Kırali, teverruk işlemlerinin şu anda katılım bankaları tarafından yurt dışındaki piyasalardan gerçekleştirildiğine dikkat çekti. Kırali, söz konusu işlemlerin TÜRİB Teverruk Piyasası'nın açılmasıyla yurtiçine çekileceğinin altını çizdi. Kırali, piyasanın etkinliğinin artması ile Türkiye'nin teverruk piyasasında rekabet edebilmesi ve bu alanda uluslararası bir finans merkezi olabilmesinin sağlanacağını söyledi.
Teverruk, nakit ihtiyacı olan kurum ya da kuruluşun nakdi elde etmek için bir ticari malın katılım bankası aracılığı ile alınması, sonrasında bu ticari malın bir başka kişiye satılması ile nakit elde edilmesi. Teverruk, bir katılım bankasının müşterisi ve iki emtia tedarikçisi olmak üzere dört tarafı içeren iki ayrı emtia alım satım işlemini kapsıyor. İşlemlerin birleşimi, emtiayı kararlaştırılan bir fiyattan (belirli bir kar oranına göre belirlenir) vadeli olarak satın alan karşı taraf açısından bir borç yükümlülüğü yaratmaya hizmet ediyor. Teverruk işlemlerinde geniş bir emtia yelpazesi kullanılıyor. Bunlar arasında ham palm yağı, plastik reçine, metaller, kauçuk, ham petrol ve yerel veya küresel olarak tedarik edilen dijital emtialar yer alıyor.
2023'te 82 milyar liralık işlem hacmi gerçekleşti
Çiftçi, tüccar, sanayici ve yatırımcıların ekosistemini oluşturduğu TÜRİB ELÜS Piyasası'nda, 2023'te 331 binin üzerinde işlem, 12 milyon ton ve 82 milyar liralık işlem hacmi gerçekleşti. Kırali'nin yaptığı açıklamalara göre; 2024 yılının ilk iki ayında ise 10 binin üzerinde işleme, 722 bin ton ve 6 milyar liralık işlem hacmine ulaşıldı. ELÜS Piyasası'nda 2023 yılı sonu itibarıyla 17 üründe işlem gerçekleşti. Halihazırda ELÜS Piyasası'nda Arpa, buğday, mısır, çavdar, çeltik, yulaf, nohut, mercimek, fasulye, ayçiçeği tohumu, soya fasulyesi, zeytin, pamuk, fındık, kuru kayısı, kabuklu antep fıstığı, tritikale, kanola olmak üzere ELÜS'e konu 18 adet ürün bulunuyor. Yeni eklenen kanola henüz lisanslı depoda saklanmamış ve ELÜS ihracı gerçekleştirilmemiş olup, 2024 hasatında ilk işlemlerin gerçekleşmesi bekleniyor. Peynir ve kuru üzüm ise ELÜS'e konu olacak yeni ürünler arasında yer alıyor.
Bu arada faaliyete geçtiği 2019 yılı sonunda 50 bin kayıtlı yatırımcı sayısına ulaşan TÜRİB'de, 2020'de 80 bin, 2021'de 106 bin, 2022'de 162 bin, 2023'te ise 216 bin kayıtlı yatırımcı sayısına ulaşıldı.
Lisanslı depoculukta kapasite artışı ihtiyacı
Kırali, gıda arz güvenliğini sağlama ve sağlıklı koşullarda saklanarak gıda israfının önlenmesine büyük katkılar sağlayan lisanslı depoculukta kapasite artışı ihtiyacına dikkat çekti. Kırali, "2019'dan 2023'e kadar saklama kapasitesinin 4 milyon tondan 10 milyon tona çıkması, bu alandaki yatırım ihtiyacını göstermiş, ancak 2023 hasadının ihtiyaçları karşılamada yetersiz kaldığı, kapasite artışına ihtiyaç olduğu görüldü. Bu çerçevede, özel sektörün yatırımları hızlandı ve orta vadede 20 milyon tonluk saklama kapasitesine ulaşma hedeflendi. Devlet teşvikleri ve sağlanan güven ortamı sayesinde, lisanslı depo kapasitesi ve elektronik ürün senetlerinin çeşitliliği artmaya devam edecek. Bu gelişmeler, hem yerel hem de uluslararası düzeyde gıda güvenliğine önemli katkılar sağlayarak, gıda sistemimizin sürdürülebilirliğini destekleyecek ve gıda erişimini kolaylaştıracak" diye konuştu.
Kırali'nin verdiği bilgiye göre, Türkiye genelinde 189 lisanslı depo ile 264 lisanslı depo şubesi bulunuyor. Toplam depolama kapasitesi 10 milyon ton olmakla birlikte 7.2 milyon ton ürün depolanıyor. 24 milyon 456 bin 826 ton lisanslı depo kapasitesi için kuruluş izni başvurusu yapılırken 14 milyon 992 bin 826 tonluk kapasiteye kuruluş izni verilmiş bulunuyor.
