PARA ARAŞTIRMA/ İDRİZ ÇOKAL Türkiye, dünya domates üretiminde Çin ve ABD'den sonra üçüncü sırada. Domates ülkemizde dört mevsim yetişir. Seralarda yaz-kış üretim yapılırken, yaz döneminde Türkiye'nin hemen hemen her ilinde domates yetiştiriliyor. Domates üretimi 2021 yılında 14 milyon tonun üzerine çıktı. Bunun 9.5 milyon tonu sofralık, 4.5 milyon tonu salçalık domatesten oluşuyor. Türkiye, domates ihracatından ise yaklaşık 400 milyon dolar döviz elde etti.
Geçen yıl Türkiye, 53 ülkeye taze domates ihraç etti. Rusya, 68 milyon dolarla taze domatese en fazla talep gelen ülke konumunda bulunuyor. Bu ülkeyi, 58 milyon dolarla Romanya ve 41 milyon dolarla Bulgaristan takip etti.
Ancak bu tablonun bu yıl değişme ihtimali yüksek. Rota, Avrupa'ya kayacak gibi görünüyor. Malum bütün dünyada enerji maliyetleri çok yükseldi. Doğal gazdaki fiyat artışları, Avrupa'daki sera üretimini vurdu. Hollanda ve İspanya'daki seralar, doğal gaz fiyatlarındaki yükseliş nedeniyle üretim yapamaz hale geldi. Hollanda ve İspanya merkezli şirketler; şimdiden Türkiye'de üretim için temaslarda bulunmaya başladı, büyük seracılarla ortak üretim için pazarlık yapıyorlar. Özellikle Aralık-Ekim aylarını kapsayacak özel anlaşmalar yapılmaya çalışılıyor. Hatta jeotermal bölgelerde yeni sera yatırımları üzerinde ciddi görüşmeler yapılıyor. Anlaşma sağlanırsa Avrupa'ya üretim için yeni sera yatırımları yapılacak.
AVRUPA İÇİN ORTAK ÜRETİM GÜNDEMDE
Türkiye örtü altı üretim (sera) konusunda oldukça iddialı. Yaklaşık 800 bin dekarlık bir sera kurulumu var. 12 bin dekarı ise teknolojik seralardan oluşuyor. Jeotermal bölgelerde kurulan teknolojik seralarda üretilen domateslerin neredeyse tamamı ihracata gidiyor. 400 milyon dolarlık taze domates ihracatının 300 milyon doları bu seralardan çıkıyor. Dünyanın domatesçisi olabilmek için teknolojik sera yatırımlarının artması gerekiyor. Sera Yatırımcıları ve Üreticileri Birliği (SERA-BİR) Yönetim Kurulu Başkanı Müslüm Yanmaz; Tarım ve Orman Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, sera yatırımcıları, Dünya Bankası, Avrupa Kalkınma Bankası, hep birlikte jeotermal sera yatırımlarının artırılması için ortak çalışma yaptığını söylüyor. Jeotermal kaynakların yatırımcılara daha iyi şartlarda açılması gerektiğini belirten Müslüm Yanmaz, şu değerlendirmeyi yapıyor:
"Normal şartlarda İspanya ve Hollanda'daki sera üretimleri etkilenmesin diye mayıs ayında kotalar gelir. Avrupa kendi üreticisini korur bu karar ile. Ancak bu yılki enerji maliyetlerindeki artış nedeniyle Hollanda ve İspanya'da seralar üretim yapamaz hale geldi. Maliyetleri kurtarmıyor. Şimdi iş birliği arayışına girdiler. Türkiye'de temaslarda bulunuyorlar. Türkiye'ye bu anlamda ciddi bir fırsat doğdu. Jeotermal kaynaklarımız çok. Bu alanlar yatırımcılara açılırsa teknolojik sera kapasitesini iki-üç kat artırabiliriz. İhracat pazarlarında daha güçlü hale geliriz. Bu durum, Türkiye'de yeni yatırımları beraberinde getirecek. Seracılar gelecek yıla hazır olsun. Avrupa pazarında çok fırsat olacak."
Domates fiyatlarıyla ilgili de değerlendirmelerde bulunan Müslüm Yanmaz, "Şu anda piyasanın en bol olduğu dönemdeyiz. Seralar verimliliğinin zirvesinde. Bir ara seralardaki fiyatlar 5 TL'ye kadar düştü. Şimdilerde salkım domatesin fiyatı 8-10 TL arasında. Ancak kış döneminde tekrar fiyatlar yükselir. Avrupa'da üretim yapılamaz ise bu yıl içinde olduğu gibi 30-40 TL değil 50-60 TL'yi görebiliriz. Bu nedenle üretimin artması lazım. Hem iç piyasa hem de ihracat için bu şart" diyor.
Sera Konstrüksiyon Donanım ve Ekipman Üreticileri ve İhracatçıları Derneği (SERKONDER) Başkanı Halil Kozan da yaptığı değerlendirmede sera yatırımlarının cazip hale gelmeye başladığını söylüyor. Hem yurt içinde hem de yurt dışında sera kuran Halil Kozan, işi gereği hep sahada olan bir isim. Kozan'ın verdiği bilgiye göre, sera yatırımcıları için yeni fırsatlar var. Kozan, "Sera yatırımcıları bu yılki piyasadan oldukça memnun" diyor. Seralarda ağırlıklı domates yetiştirildiğini belirten Kozan, "Bu yıl kış biraz uzun sürdü. O nedenle hasat takvimleri uzadı. Seracılar açısından iyi bir dönem oldu" diyor.
SERANIN BAŞKENTİ KUMLUCA
Domates fiyatlarının yüksek seyretmesi, üreticiyi de bu ürüne yönlendirmiş durumda. Bu yıl üretimin 13 milyon tonu geçeceği tahmin ediliyor. Domates, Türkiye'de çok yaygın bir coğrafyada yetişiyor. Çanakkale'den başlayıp Hatay'a kadar sahil kesiminde üretimi hem tarlalarda hem de seralarda gerçekleşiyor. Denizli, Afyon, Kütahya, Ağrı, Şanlıurfa gibi termal imkanların bulunduğu illerde de yaz kış seralarda domates üretimi gerçekleşiyor. Domateste en önemli üretim merkezi, kuşkusuz Antalya. Bereketli topraklara sahip Antalya'da, yılda 2 milyon tonun üzerinde domates üretiliyor. Bu rakam, Türkiye toplam üretiminin yüzde 20'sine denk geliyor. Antalya'daki 250 bin dekar seranın 160 bin dekarında sadece domates üretimi gerçekleştiriliyor.
Antalya, başta Kumluca ve Finike olmak üzere, özellikle örtü altı diye tabir edilen sera domatesinde güçlü bir bölge.
Antalya'nın Kumluca ilçesine girdiğinizde, bir sera kentine geldiğinizi hissedersiniz. Ekilebilir alanın neredeyse tamamı sera ile kaplı. Açık alanda neredeyse hiç sebze üretilmiyor. Seralarda ise ağırlıklı olarak domates üretimi yapılır. 30 bin dekar alanda yıllık 800 bin ton domates üretiliyor. Kumluca'da üretilen domatesler, hem iç piyasaya hem de ihraç pazarlara gidiyor. Kumluca Ziraat Odası Başkanı Hidayet Kökçe, aynı zamanda serada domates üretimi de yapıyor. Seralardaki domateslerin artık son dönemine girildiğini belirten Kökçe, üreticinin Avrupa standartlarında üretim yaptığını vurguluyor. Kökçe, haziran ortasından itibaren sera döneminin biteceğini güz dönemi için seraların bakıma alınacağını söylüyor. Kökçe, üreticinin maliyetleri ile ilgili ciddi sıkıntıları olduğunu belirterek, "Gübre, ilaç ve mazot gibi üç ana girdi maliyetinde çözüm bulmak gerekiyor. Üretici kazanamaz ise üretim riske girer" diyor.
İHRACAT 1 MİLYAR TL'YE KOŞUYOR
Türkiye, 2021 yılında domates ve domatesten yapılan ürünlerin ihracatından, önceki yıla göre yüzde 20 artışla 729 milyon dolar döviz geliri elde etti. Taze domates ihracatı, bu alandaki toplam ihracatın yüzde 49.7'sini oluşturdu. Taze domatesten 2020 yılında 313 milyon dolar döviz sağlanırken, bu rakam 2021 yılında yüzde 16'lık artışla 363 milyon dolara ulaştı. Taze domates ihracatında en büyük ihraç pazarı Rusya'nın uyguladığı ihracat kotası uygulaması ihracatçıların Rusya pazarında gerçek performanslarını sergilemelerinin önüne geçiyor. Ege Yaş Meyve Sebze İhracatçıları Birliği Başkanı Hayrettin Uçak, "Domates ve ketçap, kurutulmuş domates, salça, domates suyu gibi domates ürünleri ciddi rağbet görüyor. Sanayileştirilip katma değeri artan ürünlere dönüşüyor. 2022 yılında domates ihracatında yüzde 20'lik artış hedefliyoruz. 2023 yılı için 1 milyar dolarlık ihracat hedefimiz var" diyor.
SALKIM VE PEMBE DOMATES REVAÇTA
Domates bilinen haliyle kırmızı renklidir. Ama son yıllarda mor, pembe, sarı, siyah renkli domatesler de raflarda yerini aldı. Renkli domateslerin klasik üretime göre yüzde 20 daha pahalı ve en çok İstanbul'dan talep görüyor. Market zincirleri bu özel domateslere fiyat farkını da veriyor. Bu nedenle domates üreticilerinin renkli domates talebini dikkate alarak üretim politikası yapması gerekiyor. Bu alanda üreticilere fırsatlar olduğunu belirtelim. Bir noktayı da belirtmeden geçmeyelim. Renkli domates üretimi son yedi-sekiz yıldır var. Bu süreçte mor domateslerde gerileme yaşanırken, pembe domateslere talep artıyor. Salkım domates ise hep ilk sırada…
DOMATES ÜRETİM MERKEZLERİ
Domates, ağırlıklı olarak Bursa'dan başlayıp Hatay'a kadar olan bölgede yetişiyor. Başlıca domates üretim merkezlerini Antalya, İzmir, Çanakkale, Hatay, Muğla, Balıkesir, Bursa, Aydın, Manisa, Mersin ve Adana şeklinde sıralamak mümkün. Afyon, Denizli, Kütahya, Şanlıurfa ve Ağrı'da ise termal bölgelerdeki seralarda ciddi üretim söz konusu. Bu seraların yüzde 60'ında domates üretiliyor.
"MODERN SERACILIĞA GEÇİLMELİ"
Müslüm YANMAZ / Sera Yatırımcıları ve Üreticileri Birliği Başkanı
"Türkiye'de 800 bin dekar örtü altı üretim var. Bunların büyük çoğunluğu sadece üstü örtülü seralar. Şu anda modern sera tarifine uygun olarak 12 bin dekar sera var. Seraların modernleşmesi lazım. Isıtılabilir seralara dönüşmemiz lazım. Bu seralarda kontrollü, Global GAP, İyi Tarım yöntemleriyle üretim yapılmalı. Teknolojik seralarda üretimin tamamı kontrollü. Modern seracılık için de jeotermal kaynakların bulunduğu illerde yatırımlar artmalı. Jeotermal kaynaklar yatırımcılara daha iyi şartlarda açılmalı. Buralara yeni modern seralar kurulursa bütün dünyaya domates satarız.
FİYATLAR BEŞ TL'YE KADAR DÜŞTÜ
Domates fiyatları kış döneminde 40 TL'ye kadar yükseldi. Kışın sert geçmesi nedeniyle seralardaki verimlilik, kış aylarında iyice düştü. Sezonda metrekareden 9-10 kilo domates elde edilirken kışın iki kiloya kadar düştü. Haliyle bu da fiyatlara yansıdı. Arz kısılınca 40 TL'lik fiyatları gördük. Havaların ısınmasıyla birlikte ise fiyatlar gerilemeye başladı. Üretim arttı, fiyatlar önce 15 TL'ye geriledi. Geçen hafta ise pazarda beş TL'lik domatesi de gördük. Kısa süreli de olsa arzdaki bolluk nedeniyle fiyatlar geriledi. Şimdilerde ise 7-15 TL arasında satılıyor. Tarla domatesleri de yakında piyasada olur. Domates, tekrar beş TL seviyesine gerileyebilir.
KARLI BİR YATIRIM
Türkiye'de iki tip sera var; klasik ve topraksız tarım yapılan teknolojik seralar. Her ikisinin maliyeti farklı. Antalya tipi de denilen klasik seralarda dekar maliyeti 200-300 bin TL arasında değişiyor. Çelik konstrüksiyonlu seralar, başlangıç maliyeti yüksek olsa da 30-40 yıl kullanılabiliyor. Sadece dış kaplama plastikleri beş-altı yılda bir yenileniyor. Seralarda dekar başına 22 ton civarında domates elde ediliyor. Seracıların hesabına göre dört yılda yatırım kendini amorti ediyor. Genelde aileler bu tip seraları tercih ediyor.
Teknolojik modern seralarda ise durum çok farklı. Büyük sermaye gerektiren bir yatırım. En az 30 dekarla bu yatırıma girilmesi tavsiye ediliyor. Türkiye'de 30 ile 850 dönüme kadar çıkan seralar mevcut. Bunların metrekare maliyeti ortalama 55 dolar seviyesinde. Kullanılan teknolojiye göre dekar başı maliyet, 100 dolara kadar çıkabiliyor. Teknolojik serayı daha çok sermayesi olan iş adamları tercih ediyor ve 100 milyon TL ve üzeri fabrika büyüklüğünde yatırımlar yapılıyor. 100 kişinin üzerinde çalışan istihdam edilen bu tür seralarda dekar başına verim 100 tona kadar çıkabiliyor. Bu seralar "camdan fabrikalar" olarak da tanımlanıyor.
