Türkiye'de bor madeni nasıl kullanılıyor? (2)
PARA ARAŞTIRMA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Türkiye'nin en değerli madenlerinden borun sağlıktan savunma sanayine, tarımdan inşaata birçok sektörde kullanımı yaygınlaşıyor. Kimi zaman süpersonik uçak ve füzelerin gövdelerinde, kimi zaman insansız hava araçları (İHA) ve elektrikli araçların yakıt pilinde kullanılıyor. Kimi zaman ise diyet takviyesi, yara iyileştirme süngeri olarak karşımıza çıkıyor. (İkinci Bölüm)
BORLU DİYET TAKVİYELERİ
Şimdi de borun sağlık sektöründe kullanım alanlarına ve yapılan çalışmalara bir göz atalım. Borun insanlar için gerekli olduğu, kemik gelişimine katkıda bulunduğu, mineral ve steroid hormon metabolizmasını düzenlediği, bağışıklık sistemini güçlendirdiği, enerji metabolizmasını düzenlediği, kanser riskini azalttığı, zihinsel performansı artırdığı, yapılan çalışmalarla destekleniyor. Beslenme kültürüne ve yaşanılan bölgenin coğrafi şartlarına bağlı olarak dışarıdan alınması gereken bor mineralinin alımının yetersiz kaldığı durumlarda besin destekleri şeklinde alınmasının önemi artıyor. Yörükoğlu'nun verdiği bilgiye göre, TENMARK-BOREN Ar-Ge Laboratuvarı ve Hitit Üniversitesi iş birliğiyle yürütülen "Diyet Takviyeleri İçin Bor Ester Kompleksleri, Sentezi, Yapısal Karakterizasyonları" adlı projesinde borun sitrik asit, malik asit, fruktoz, salisilik asit ligantları ile mono ve diesterleri ticari boyutta ve glisin, lösin, laktoz, glikoz askorbik asit, aspartik asit gibi ligantların da mono ve diesterleri laboratuvar ölçekli üretilmiş olup, esterlerden bor sitrat yapılan kimyasal analizler ve farmakokinetik çalışmalar sonucunda Türk Gıda Kodeksi'ne dahil edildi. Ayrıca borlu diyet takviyeleri (bor sitrat) ''BORBONE'' ticari adıyla geliştirildi.
Yaralarda kullanılması için borlu yara iyileştirici süngerler de üretildi. Yörükoğlu'nun verdiği bilgiye göre, süngerin özellikle şeker hastalarının iyileşmeyen yaralarını dahi iyileştirebildiği görüldü. "CE" belgesi alınması gereken bu ürünün dünyada benzeri olmadığını söyleyen Yörükoğlu, "Borlu yara iyileştirici sünger, bütün dünyaya satılabilir" dedi.
YÜZDE 30 VERİM ARTIŞI SAĞLANDI
2011 yılı öncesi dünya bor tüketiminin yaklaşık yüzde 5'i tarım sektöründeyken günümüzde bu oran yaklaşık yüzde 15'e ulaştı. Türkiye'de ise bu sektörde sistematik bor kullanım alışkanlığı henüz oluşmadı. Borun az miktarda toprağa uygulanarak ürünün türüne göre verim ve kalitede önemli artışlar sağladığına dikkat çeken Yörükoğlu, şeker pancarında verimin yanında şeker oranının, ayçiçeği ve zeytinde yağ miktarının artmasını örnek verdi. Pamukta ise lif kalitesini olumlu yönde etkilediğini sözlerine ekledi. Tarım ve Orman Bakanlığı ile iş birliğinde "Tarım-Bor Araştırma ve Uygulama Programı" başlatıldığını ve program kapsamında 14 farklı üründe tamamen yerli üretiminin borlu gübre kullanılarak denemeler yapıldığını anımsatan Yörükoğlu, "Yüzde 30'lara varan oranlarda verim artışları sağlandı" dedi.
İNŞAAT SEKTÖRÜNDE YAYGINLAŞIYOR
Yarattığı katma değer ve istihdam açısından ülke ekonomisinin lokomotifi inşaat sektöründe bor katkılı ürünlerin kullanımı, son yıllarda giderek yaygınlaşıyor. Yapı malzemelerinde bor kullanımı; enerji tasarrufu sağlıyor, mukavemeti artırıyor, aleve karşı dayanıklılık sağlıyor, bakteri ve mantar oluşumunu engelliyor, bor atıklarının üretime kazandırılmasını sağlıyor, üretim aşamasında açığa çıkan çevreye zararlı gaz emisyonunu azaltıyor. Bu özelliklerinden dolayı bor, yapı malzemeleri sektöründe; çimento, tuğla, alçı, ahşap, yalıtım malzemesi, cam, seramik vb. alanlarda kullanılıyor.
Duvar karosu reçetelerinde borlu bileşiklerin kullanılmasıyla (özellikle büyük ebatlı ve kalın karolarda) pişirim süreci daha da hızlandırıldı ve bu sayede enerji tasarrufunun ve kapasite artışının mümkün olması sağlanıyor.
POTANSİYEL YATIRIMCILARLA GÖRÜŞÜLECEK
Pomza tuğlaların üretiminde çimento kullanılıyor. Çimento kullanımı nedeniyle pomzanın hafiflik, gözeneklilik ve dolayısı ile de ısı yalıtımı önemli ölçüde azalıyor. Yörükoğlu'nun verdiği bilgiye göre, TENMAK-BOREN bünyesinde yapılan çalışmalar kapsamında çimento yerine bor kullanıldı ve bu sayede pomzanın ısı yalıtım özelliği korundu. Ayrıca elde edilen borlu tuğla pomzanın doğal gözenekliliğine zarar vermediğinden dolayı hava ve su filtresi olarak da kullanılabilme potansiyeline sahip. Dünyada ilk defa üretildi. Türkiye'de ticarileşme potansiyeli yüksek. Ürünün pilot tesisi kurularak ticarileşme aşamasına gelindi. Endüstriyel ölçek boyutundaki kalıp (30x15x15 cm) kullanılarak aynı özelliklerde (standart) ürün elde edilmesi için ham madde hazırlık işlemleri tamamlandı ve üretim çalışmalarına başlandı. Standart ürün için TSE Belgesi alındı. Ürünün ticarileştirilmesi hususunda potansiyel yatırımcılar ile tanıtım toplantıları yapılacak.
"BOR KARBÜR ZIRH" ÜRETİLDİ
Bor savunma sanayinde de kullanılıyor. Bor karbür, yüksek sertlik ve düşük yoğunluk gibi özellikleri nedeniyle askeri amaçlı olarak havacılık, hafif zırhlı araçlar ve personel koruma alanlarında zırh yapımında kullanılan malzemelerden biri. TENMAK-BOREN tarafından desteklenen proje kapsamında bir teknoloji firması, kurşun geçirmez bor karbür zırh üretmeyi başardı. Bor karbür zırh seramiklerinin pazar payı, her geçen gün büyüyor ve talep artıyor. Türkiye'de yerli teknoloji ile geliştirilen zırh malzemesinin teknik özellikleri ile rekabet avantajına sahip olduğunu söyleyen Yörükoğlu, Türkiye'nin bor madeni açısından zenginliği de göz önüne alındığında, bor karbür ve özel bor bileşiklerinin, zırh vb. savunma ihtiyaçlarına yönelik olarak yurt içinde geliştirilmesi ve üretilmesinin stratejik önem taşıdığını kaydetti. Bu doğrultuda Eti Maden tarafından altyapısı kurulan bor karbür üretim tesisinin özellikle Türkiye savunma sanayisi için önemli bir atılım olacağını belirten Yönükoğlu, "Ayrıca Enstitümüz bünyesinde yüksek saflıkta ve ticari üretim yöntemine göre daha düşük sıcaklıklarda bor karbür toz üretilmesine olanak sağlayan yöntemler üzerine Ar-Ge faaliyetleri gerçekleştiriliyor. Bu faaliyetler neticesinde hedeflenen özelliklere sahip bor karbür toz elde edilmiştir" dedi.
SÜPERSONİK UÇAK VE FÜZELERDE KULLANILIYOR
Yüksek sıcaklık uygulamaları ve araç zırhlarında kullanım alanı bulan metal borürler ise son dönemlerde süpersonik uçak ve füzelerin ve yörünge giriş araçlarının (roket, insanlı ve insansız uzay araçları) nozüllerinde ve gövdelerinde kullanılan yüksek sıcaklıklara dayanıklı kompozit seramiklerin de temelini oluşturuyor. Enstitü bünyesinde farklı yöntemlerle metal borür tozların üretim çalışmaları gerçekleştiriliyor. Ayrıca üretilen tozların nihai kullanım yerine göre plaka, nozul vb. ürünlerin üretimine yönelik Ar-Ge faaliyetleri de 2 bin 500ºC sıcaklıklara çıkılabilmesine imkân sağlayan 50 ton kapasiteli yerli üretim, sıcak presle gerçekleştiriliyor. Alüminyum Borür (AlB12) olarak özellikle savunma sanayinde kompozit katı roket yakıtında enerjetik malzeme olarak tercih ediliyor. Yerli savunma sanayi için kritik önemde olan bu malzeme, TENMAK-BOREN'in desteğiyle PAVEZYUM Kimya Sanayi Tic. A.Ş. tarafından geliştirilmiş olup ticari olarak üretimi yapılıyor.
2022 İHRACAT HEDEFİ 1.1 MİLYAR DOLAR
Türkiye, 2021 yılında 1 milyar 30 milyon dolarlık bor ve bor ürünleri ihracatı gerçekleştirerek tüm zamanların rekorunu kırmıştı. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez, bor ve bor ürünleri ihracatında 2022'de de rekor beklentisini dile getirmiş, bor sektörünün ihracat gelirini artırmak için katma değer üreten tesisler kurulacağını kaydetmişti. Dönmez, 2022 yılı ihracat öngörüsünü 1.1 milyar dolar olarak açıklamıştı. Dönmez, 2021'de 2.6 milyon ton bor ve bor ürünü satıldığını ve bu miktarın 2.5 milyon tonunun ihraç edildiğini kaydetmişti.
AR-GE ÇALIŞMALARININ YÜZDE 30'U, BORLU MALZEMELERLE İLGİLİ
Bor elementinin, mukavemet artırıcı, ısı yalıtıcı, alev geciktirici-duman bastırıcı, antimikrobiyal etken madde, süperiletken, kanser önleyici, katı yağlayıcı, radyasyon ve savunma zırhı, enerji taşıyıcı-depolayıcı, bitki besleyici ve temizleyici gibi bilinen birçok etkisi bulunuyor. TENMAK-BOREN Başkanı Yörükoğlu, bu özelliklerine binaen kimya, malzeme, tarım, inşaat, nükleer enerji, savunma sanayi, temizlik, sağlık sektörleri başta olmak üzere sanayinin 250'den fazla alanında az ya da çok kullanması nedeniyle "sanayinin tuzu" olarak tabir edilen bor üzerinde çok fazla araştırma yapıldığını ve birçok kimyasal bileşik ve ürün geliştirildiğinin altını çiziyor. Bor üzerine yapılan Ar-Ge faaliyetlerinin son dönemde artarak devam ettiğini işaret eden Yörükoğlu, dünya akademi çevrelerinin her yıl bor ile ilgili yaklaşık 7 bin makale ve 13 bin adet de patent yayınladığını kaydetti. Bu çalışmaların yüzde 30'unun borlu malzemelerle ilgili olduğunu dile getirdi.
EN ÇOK TÜKETİM CAM SEKTÖRÜNDE
Dünyada bor ürünlerinin tüketiminin sektörel bazda dağılımı; yüzde 47 cam, yüzde 16 tarım-gübre, yüzde 15 seramik, yüzde 2 temizlik ve deterjan ve yüzde 20 diğer sektörler şeklinde gerçekleşiyor. Ülkemizde bor ürünlerinin tüketimi ise; yüzde 36 cam, yüzde 31 seramik, yüzde 9 temizlik-deterjan, yüzde 7 tarım, yüzde 4 tutkal ve yüzde 14 pay ile diğer sektörler olarak şekilleniyor.
TÜRKİYE, BORUN ANA VATANI
Bor mineralleri, yapılarında farklı oranlarda bor oksit (B2O3) içeren doğal bileşikler. Doğada 230'dan fazla bor minerali bulunuyor. Bunlar arasında tinkal, kolemanit, üleksit ve kernit, ticari açıdan en yaygın olanları. Türkiye'de yaygın olarak bulunan bor mineralleri ise sodyum içerikli tinkal, kalsiyum içerikli kolemanit ve sodyum+kalsiyum içerikli üleksit. Dünya bor rezervlerinin yüzde 73'üne sahip olan Türkiye, "borun ana vatanı." Dünyada önemli bor yatakları Türkiye, ABD, Rusya ve Güney Amerika' da yer alıyor. Türkiye'nin bilinen bor madeni yatakları Batı Anadolu'da; Eskişehir-Kırka, Kütahya-Emet, Bursa-Kestelek ve Balıkesir-Bigadiç'te bulunuyor.
341 PROJE DESTEKLENDİ
BOREN tarafından bor ürün ve teknolojilerinin geliştirilmesi ve kullanım alanlarının yaygınlaştırılmasına yönelik 2004 yılından bugüne kadar 342 adet proje desteklendi. Bu kapsamda 31 adet projenin çalışmalarına devam edildiğini belirten Başkan Yörükoğlu, bu projeler kapsamında elde edilen sonuçlarla ilgili olarak; sekiz adet sınai ürün için özel sektör kuruluşlarına lisans hakkı verildiğini, 29 adet patent belgesi alındığını, 20 adet buluş için patent alım sürecinin devam ettiğini kaydetti.
YATIRIMLAR ARTIYOR
Türkiye'nin en değerli madenlerinden boru katma değerli ürün olarak satmak için Ar-Ge çalışmalarının yanı sıra, yatırımlar da önem taşıyor. Bu yatırımlardan biri, Eti Maden'in yatırım gündeminde bulunan Bor Karbür Üretim Tesisi. Bin ton/yıl kapasiteli Bor Karbür Üretim Tesisi'nin yapımı devam ediyor. 2022 yılı içerisinde Bor Karbür Üretim Tesisi'nin tamamlanarak performans testlerine başlanması planlanıyor. Eti Maden'in yatırım gündeminde Balıkesir Bandırma'da 800 ton/yıl kapasiteli Ferrobor Üretim Tesisi bulunuyor. Bor yataklarının belli oranlarda lityum içerdiği biliniyor. Bu kapsamda, bor üretim prosesinde üretim tesislerinde açığa çıkan zayıf çözeltinin içinde bulunan bor ve lityum alınarak, lityum karbonat ve satılabilir bor ürünleri üretimi yapılmasına yönelik projelerin gerçekleştirilmesine çalışılıyor. Eti Maden, üretim ve yatırım planlamaları çerçevesinde, yapılan çalışmaların fabrika ölçeğine dönüştürülmesi öncesinde pilot tesis kurulmasına yönelik çalışmalar kapsamında, 10 ton/yıl kapasiteli pilot tesisin kurulumunu tamamlamış olup, 2020 yılı sonunda resmi açılışı gerçekleştirilerek ilk lityum karbonat üretimini yaptı. Mevcut durumda da Kırka'da 600 ton/yıl ve Bandırma/Balıkesir'de 100 ton/yıl kapasiteli Lityum Karbonat Üretim Tesisi kurulması için gerekli etüt ve projelendirme çalışmalarının 2022 sonunda tamamlanması, ardından tesislerin yapım işi ihalesine çıkılması planlanıyor. Ayrıca lityum karbonatın lityum iyon batarya üretiminde kullanılması amacıyla Eti MADEN, ASPİLSAN ve ASELSAN ile işbirliği protokolü imzalandı. Bilindiği üzere, ülkemizin yerli otomobil (TOGG) üretme çalışmaları bulunuyor. Böylece üretilecek lityum, sanayinin taleplerinin karşılanmasının yanı sıra yerli otomobilde de kendine kullanım alanı bulacak. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez'in ifadesiyle bor sektörüne yapılan her yatırım, katma değerli olarak Türkiye ekonomisine dönüyor.
İŞLENEN BORUN DEĞERİ KATLANARAK ARTIYOR
Ham maddesi bor kimyasalları olan borlu ürünler üretildiğinde katma değeri kimisinde iki-üç kata, kimisinde 10 kata kadar çıkabiliyor. Bu katma değer artışı ürünün özelliğine ve niteliğine göre değişebiliyor. Örneğin 1 ton bor karbürün fiyatı bugün 35 bin dolar civarında. Bu bor karbür tozundan üretilen zırh plakaların ton fiyatı ise yaklaşık 400 bin dolara kadar çıkabiliyor. Bor kimyasallarından üretilen nano elementer borun ton fiyatı yaklaşık 2 milyon dolar.
HEDEF, PAZAR PAYINI YÜZDE 63'E ÇIKARMAK
Türkiye'de üretilmekte ve tüketilmekte olan borun tamamı, Eti Maden tarafından çıkarılıyor. Miktar bazında üretilen bor ürünlerinin yaklaşık yüzde 95'i ise ihraç ediliyor. 2021'de dünyadaki pazar payını yüzde 62 seviyesine çıkaran Eti Maden, 2022 toplam bor ürünü satış miktarını 2.5 milyon ton, pazar payını ise yüzde 63 olarak hedefliyor. Eti Maden'in bor ürünleri portföyü bütün temel bor ürünlerini kapsamakta olup hiçbir şekilde işlenmeden, katma değer katılmadan bor ürünleri ihracatı yapılmıyor. Uluslararası pazarda üretilen ve satışı yapılan bütün temel bor ürünleri, Eti Maden tarafından da üretiliyor. Müşteri ihtiyaçlarına göre şekillendirilen Eti Maden'in ürün portföyünde 22 farklı bor ürünü bulunuyor. 2020'de 1.68 milyon ton, 2021'de 2.53 milyon ton rafine bor ürün üretimi gerçekleştiren Eti Maden, 2022'de 2.6 milyon ton rafine bor ürünü üretimi hedefliyor. Eti Maden, 2021'de bugüne kadar yapılan en yüksek satış ve üretim rakamlarına ulaşarak 107 bin tonu iç satış olmak üzere toplam 2.63 milyon ton bor ürünleri satışı karşılığında 1.03 milyar dolar satış geliri elde etmiş bulunuyor. Bunun 991 milyon dolarını, ihracat gelirleri oluşturuyor.