ZEYNEP CANDAN AKTAŞ/ Özellikle sosyal medyada Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) konusunda tartışmalar devam ediyor. Tabii ki BES'in pek çok avantajının yanında dezavantajlı olduğu taraflar da var. Önemli olan bu avantaj ve dezavantajları bilerek, sistemden en iyi fayda sağlamanın yollarını aramak, dezavantajları avantaja çevirebilmek. Bilindiği gibi sistemin en büyük teşviki devlet katkısı. Bunun yanında doğru fonların seçilmesi ve çeşitlendirme katılımcılara sonsuz fırsatlar sunuyor. BES'te ana amaç; enflasyona yenilmeden, uzun vadede istikrarlı bir getiri yakalayarak, birikimleri büyütebilmek ve bu birikimle yaşlılıkta hayat standartlarını koruyabilmek. Bu çalışmada; BES'in 20. yılında, tartışmalarda en çok gündeme gelen sorulara, Fonbul iş birliği ile yanıt aramayı amaçlıyoruz…
1-BES fonlarının getirisi düşük mü?
2-BES fonlarından çok fazla mı kesinti yapılıyor?
3-Devlet katkısı fonları sistemden emekli olurken ödenecek, yüzde 5 stopajı karşılıyor mu?
Bu çalışmayı 20. yıla özel hazırladığımız için sistemin başlangıcından yani 30 Ekim 2003'ten bu yana yatırım yapıldığını ve 30 Kasım 2023'te emeklilik hakkının kullanıldığını varsaydık. Fon olarak da bu dönemde en yüksek getiriyi sağlayan AH5-Anadolu Hayat Hisse Senedi EYF'yi seçtik. AH5 tabii ki bir hisse senedi fonu olduğu için sistemin tamamını temsil etmiyor, ama getiriler üzerinden stopaj kesintisi yapılacak olmasının yaratacağı dezavantajı, iyi getiri sağlaması ve devlet katkılarıyla avantaja çevirebilecek mi, sorusuna da yanıt bulacağımızı tahmin ediyoruz.
BES FONLARININ GETİRİSİ
Sisteme 30 Ekim 2003 tarihinde girerek, her ay net asgari ücretin yüzde 10'u kadar katkı payı yatıran ve yatırımlarını sürekli olarak AH5'te değerlendiren bir katılımcının birikimi 30 Kasım 2023'te 464 bin 326 liraya ulaşıyor. Aynı dönemde AH5 fonu kümülatif olarak yüzde 11.017 getiri sağlamış. Peki, BES'in toplam getirisi ne kadar artmış diye bakacak olursak; BES havuzunun toplam getirisi yüzde 3.291, TÜFE 1.665, net asgari ücret yüzde 4.945 artmış. BİST 100 yüzde 5.068, gram altın 10.131, dolar ise aynı dönemde yüzde 1.836 artış göstermiş. BES'le birlikte büyüyen AH5 fonunun portföy değeri, bu 20 yıllık zaman dilimi içerisinde yaklaşık 8,5 milyara ulaşarak sistemin portföy büyüklüğü açısından en büyük üçüncü hisse senedi fonu, tüm fonlar içinde de 21. büyük fonu olmuş.
BES FONLARINDAN KESİNTİ
BES fonlarının portföyleri üzerinden fon türüne göre yıllık en fazla yüzde 2.28 kesinti yapılabiliyor. 30 Ekim 2003'ten 30 Kasım 2023'e kadar aylık ortalama portföy rakamları üzerinden yaklaşık olarak ne kadar kesinti düştüğünü hesapladık. (Tablo çok büyük olduğu için dergide yayınlamak mümkün değil. İsteyenler blogumdan rakamları görüntüleyebilirler.) Yatırımlarını AH5'te değerlendiren katılımcının fon toplam gider kesintisinden payına düşen miktar yaklaşık 15 bin 803 liraya ulaşıyor. 2021'den itibaren yapılan fon toplam kesinti iadelerinden gelen bin 218 lirayı (portföye ilave edilerek fon alındı.) düştüğümüzde net kesinti tutarı 14 bin 585 liraya düşüyor.
DEVLET KATKISI FONLARI
BES'in en büyük avantajı olan devlet katkısı 1 Ocak 2013 yılından itibaren ödenmeye başladı. Dolayısıyla bizim örnek aldığımız dönemde; sadece 1 Ocak 2013 ile 30 Kasım 2023 aralığındaki on yılda devlet katkısı alınabildiği varsayıldı. DK'nın yüzde 25 ve yüzde 30 olduğu dönemler ayrı ayrı hesaplandı. Başlangıçta katılımcıların BEFAS'tan başka şirketlerin fonlarını alma hakları olmadığından, Anadolu Hayat hisse fonu alan katılımcının, Anadolu Hayat katkı fonuna yatırım yaptığı varsayıldı. 1 Ocak 2013'ten 31 Kasım 2023'e kadar katılımcı adına devlet 9 bin 287 lira devlet katkısı ödedi. Devlet katkıları AET fonunda değerlendirildi ve dönem sonuna gelindiğinde 21 bin 664 liraya ulaştı. Devlet katkısı fonlarının kümülatif getirisi yüzde 133 olarak gerçekleşti.
DEVLET KATKISI FONU STOPAJI KARŞILADI MI?
Yandaki tabloda görüldüğü gibi katılımcının birikimi ve devlet katkılarının getirilerinden yüzde 5 stopaj hesaplandığında, toplamda 21 bin 886 lira stopaj ödeniyor. Yani, devlet katkısı fonundaki bütün birikimler, yüzde 5 stopajı 223 lira eksiğiyle karşılayabiliyor. Katılımcının elinde stopaj sonrası devlet katkıları dahil 464 bin 104 lira kalıyor. Stopaj sonrası katılımcının kendi birikimi ve devlet katkısı birikiminin kümülatif getirisi, yüzde 8 bin 617 olarak gerçekleşiyor. Yani, devlet katkısı fonundaki birikim hem katılımcının stopajını karşılamıyor hem de birikimin ortalama getirisini düşürüyor.
Bu çalışmanın gösterdikleri şöyle özetlenebilir:
1-BES fonlarıyla alternatif yatırım araçlarına göre yüksek getiriler elde etmek mümkün. Sistemin ortalama getirisinin de TÜFE ve doların üstünde olması çok güzel. Ancak katılımcıların çok büyük bir kısmının fon dağılım değişikliği yapmadığı dikkate alındığında, BES şirketlerinin bazı 'dürtme' politikaları geliştirmesi gerektiği söylenebilir.
2-Devlet katkısı fonlarının getirileri bütün alternatif yatırım araçlarının altında kalmış. Bu fonların getirilerini artıracak düzenlemelere ihtiyaç var. Devlet katkısı fonları, dört farklı risk kategorisinde çeşitlendirilebilir. Böylece daha yüksek risk ile daha yüksek getiri sağlayacak devlet katkısı fonları tasarlanabilir.
3-Özellikle TEFAS tarafında stopaja tabi olmayan, hisse fonların BES'te stopaja tabi olması; hisse fonlara olan talebi olumsuz etkiliyor. Bu örnekte tüm getiri, hisse fondan elde edilmesine rağmen katılımcı stopaj ödemek zorunda. BES'in hisse senedi piyasanın derinleşmesine daha fazla katkı sağlaması için ya stopaj oranları düşürülmeli ya da BES'teki hisse fon getirileri de aynen TEFAS'taki gibi '0' stopaja tabi tutulmalı.
4-Katılımcının payına düşen fon toplam gider kesintileri oldukça yüksek. Evet, fon yöneticisi toplamda 38 bin 974 liralık katkı payını 464 bin 326 liraya ulaştırmış. Ama bunun karşılığında net olarak 14 bin 585 lira gibi bir fon toplam gider kesintisi yapılmış. Fon portföylerinin büyüdüğü dikkate alınarak fon toplam gider kesintilerinin 'sadeleşmesi' ve kesinti oranının düşürülmesi değerlendirilmeli.
