PARA ANKARA/ HÜLYA GENÇ SERTKAYA Turizm gelirleri ve daralan dış ticaret açığı etkisiyle cari açık Ağustos'ta hız kesti. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) verilerine göre, Türkiye'nin cari işlemler dengesi Ağustos'ta yıllık yüzde 77.5 oranında, 2.1 milyar dolar tutarında azalışla 619 milyon dolar açık kaydetti. Ağustos'ta, altın ve enerji hariç cari işlemler hesabı 6 milyar 149 milyon dolarla yılın en yüksek fazlasını verdi. Yılın ilk sekiz ayında cari denge, geçen yılın aynı dönemine göre 8.07 milyar dolar artışla 43.1 milyar dolar açık verdi. Ağustos ayı itibarıyla yıllıklandırılmış cari açık, Temmuz'daki 59 milyar 98 milyon dolarlık düzeyinden 56 milyar 964 milyon dolara geriledi. Ağustos'ta ödemeler dengesi tanımlı dış ticaret açığı 7.1 milyar dolar olarak gerçekleşti. Hizmetler dengesi kaynaklı girişler, 7.27 milyar dolar seviyesinde gerçekleşti. (Bu arada TCMB'nin, TÜİK'in uluslararası hizmet ticaret istatistiklerinde geçen ay yaptığı revizyon çerçevesinde hizmetler dengesi kalemi 2022 yılı verilerini revize ettiğini not düşelim.) Bu kalem altında seyahat kaleminden kaynaklanan net gelirler Ağustos'ta 5.75 milyar dolar oldu. Ağustos'ta doğrudan yatırımlardan kaynaklanan net girişler 106 milyon dolar olarak kaydedildi. Portföy yatırımları 880 milyon dolar tutarında net giriş kaydetti. Resmi rezervlerde Ağustos'ta 5.13 milyar dolar net artış oldu. 2024-2026 yıllarını kapsayan Orta Vadeli Program'da (OVP) 2023 yılı sonunda cari işlemler dengesinin 42.5 milyar dolar açık vermesi, program dönemi sonunda cari açığın 30 milyar dolar düzeyine gerilemesi öngörüldü.
"EYLÜL'DE CARİ FAZLA VERİLMESİ BEKLENİYOR"
Ticaret Bakanı Ömer Bolat, sosyal medya hesabından yaptığı paylaşımda Ağustos'ta cari fazla verilmesinde ödemeler dengesi tanımlı dış ticaret açığının aylık yüzde 32.8, yıllık yüzde 26.4 azalarak 7.1 milyar dolar gerçekleşmesinin etkili olduğunu vurgulayarak, şunları kaydetti:
"Ağustos'ta hizmet ihracatımız 11 milyar dolar, seyahat gelirlerimiz ise 6.2 milyar dolar olarak gerçekleşerek aylık bazda rekor seviyeye yükseldi. Böylece hizmet ve seyahat gelirlerimiz yıllıklandırılmış olarak Ağustos'ta sırasıyla 96.8 milyar dolar ve 45.5 milyar dolar gerçekleşerek rekorunu tazeledi. Eylül'de Bakanlığımız geçici dış ticaret istatistikleri kapsamında dış ticaret açığımız aylık yüzde 42.4, yıllık ise yüzde 48.1 azalarak 5 milyar dolar olarak gerçekleşti. Bu kapsamda Eylül'de cari fazla verilmesi bekleniyor."
Şunu da not düşelim; geçen hafta Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, TCMB Başkanı Hafize Gaye Erkan, Marakeş'te IMF Dünya Bankası toplantılarına katıldı. Yaptığı bir açıklamada Bakan Şimşek, Marakeş sonrası Fransa'da yatırımcılara Türkiye'nin hikayesini anlatacaklarını vurgulayarak, yakında Uzakdoğu'ya da gitmeyi planladıklarını aktardı. Şimşek, önümüzdeki bir iki hafta içinde Abu Dabi, Doha ve Riyad'a gitmeyi planladıklarını açıkladı.
SANAYİ ÜRETİMİ YILLIK YÜZDE 3.1 ARTTI
Büyümenin öncü göstergesi sanayi üretimi Ağustos'ta yıllık yüzde 3.1 artarken, aylık yüzde 0.8 azalış gösterdi. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre; Temmuz'da yıllık yüzde 7.6 artan sanayi üretim endeksi, aylık bazda yüzde 0.3 gerilemişti. Arındırılmamış veriler dikkate alındığında, sanayi üretim endeksi Ağustos'ta aylık yüzde 2.6, yıllık yüzde 2.9 artış gösterdi. Sanayinin alt sektörleri incelendiğinde, Ağustos'ta bir önceki aya göre; madencilik ve taş ocakçılığı sektörü endeksi yüzde 0.2, elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı sektörü endeksi yüzde 2.4 artarken, imalat sanayi sektörü endeksi yüzde 1.3 azaldı. Ağustos'ta ileri teknoloji alanında sanayi üretiminde aylık yüzde 2.5, yıllık yüzde 28.6 artış dikkat çekti.
Sosyal medya hesabından yaptığı paylaşımda "Milli Teknoloji Hamlesi meyvelerini vermeye devam ediyor" diyen Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mehmet Fatih Kacır; Ağustos'ta kaydedilen yıllık yüzde 3.1'lik sanayi üretimi artışında en önemli payın yüzde 28.6 büyümenin yakalandığı "yüksek teknoloji" sektörlerinin olduğunu kaydetti.
TOPLAM CİRO ENDEKSİ
TÜİK, geçen hafta Türkiye'de ekonomik durumun değerlendirilmesinde kullanılan önemli bir kısa dönemli gösterge olan ciro endeksleri ve perakende Ticaret sektöründe farklı tür ve büyüklükteki girişimlerin satışlarını aylık olarak ölçen bir endeks olan perakende satış endekslerini de açıkladı. TÜİK verilerine göre; sanayi, inşaat, ticaret ve hizmet sektörleri toplamında ciro endeksi Ağustos'ta yıllık yüzde 69, aylık yüzde 2.3 arttı.
TÜİK verilerine göre; Ağustos'ta sabit fiyatlarla perakende satış hacmi yıllık yüzde 17.2 artarken, aylık yüzde 4.7 azaldı. Cari fiyatlarla perakende ciro Ağustos'ta yıllık yüzde 87.5, aylık yüzde 4.5 artış gösterdi.
İHRACAT VE İTHALAT BEKLENTİSİ
Ticaret Bakanlığı'nın dış ticaret beklenti anketine göre; 2023 yılının son çeyreğinde ihracat beklentisi 4.5 puan artışla 114, ithalat beklentisi 16 puan artışla 121.3 değerini aldı. Ticaret Bakanlığı tarafından üçer aylık dönemler halinde uygulanarak Resmi İstatistik Programı kapsamında yayımlanan dış ticaret beklenti anketi, dış ticarete yön veren firmaların yakın geçmişe ve mevcut duruma ilişkin değerlendirmeleri ile gelecek döneme yönelik beklentilerini yansıtıyor. Endekslerin 100'den büyük olması beklentilerin artış yönünde (iyimser) olduğunu gösteriyor.
Geçen hafta Ağustos ayı dış ticaret endeksleri de açıklandı. TÜİK verilerine göre; ihracat birim değer endeksi Ağustos'ta yıllık yüzde 1.8 azalışla 110.5 olurken, ithalat birim değer endeksi yüzde 16.1 azalışla 127.2 düzeyinde gerçekleşti. Ağustos'ta ihracat miktar endeksi yüzde 3.4 artışla 155.5, ithalat miktar endeksi yüzde 10.9 artışla 133.6 oldu. İhracat birim değer endeksinin ithalat birim değer endeksine bölünmesiyle hesaplanan ve 2022 yılı Ağustos'ta 74.2 olarak elde edilen dış ticaret haddi, 12.6 puan artarak, 2023 yılı Ağustos'ta 86.8 oldu.
İHRACAT İKLİMİNDE BOZULMA SÜRÜYOR
Türkiye imalat sektörünün ana ihracat pazarlarındaki faaliyet koşullarını ölçen İstanbul Sanayi Odası (İSO) Türkiye İmalat Sektörü İhracat İklimi Endeksi Eylül'de bir önceki aya göre 0.1 puan azalışla 49 oldu. Eşik değer 50'nin altında kalan endeks, Ağustos'ta da 49 ile eşik değerin altında gerçekleşmişti. Türk imalatçılarının ihracat pazarlarındaki genel talep koşulları özellikle Avrupa'daki zayıflık nedeniyle Eylül ile üst üste iki ay bozulmuş oldu. İhracat iklimindeki zayıflama büyük ölçüde Avrupa'dan gelen talebin azalmasından kaynaklandı. Türk imalatçılarının Avrupa'daki en büyük dört ihracat pazarı olan Almanya, Birleşik Krallık, İtalya ve Fransa'da ekonomik aktivite Eylül'de düşüş kaydetti.
AYLIK EN YÜKSEK REEL GETİRİ BIST 100'DE
Eylül'de aylık en yüksek reel getiri, yurtiçi üretici fiyat endeksi (Yİ-ÜFE) ile indirgendiğinde yüzde 3.14, tüketici fiyat endeksi (TÜFE) ile indirgendiğinde ise yüzde 1.81 oranlarıyla BIST 100 endeksinde gerçekleşti. TÜİK verilerine göre; üç aylık, altı aylık ve yıllık değerlendirmede yatırımcısına en yüksek reel getiri sağlayan yatırım aracı BIST 100 endeksi oldu. Eylül'de en çok kaybettiren finansal yatırım aracı Yİ-ÜFE ile indirgendiğinde yüzde 11.45, TÜFE ile indirgendiğinde yüzde 12.59 ile devlet iç borçlanma senetleri (DİBS) olarak kayda girdi
İŞSİZLİK ORANI YÜZDE 9.2'YE GERİLEDİ
Mevsim etkisinden arındırılmış işsizlik oranı Ağustos'ta yüzde 9.2 seviyesinde gerçekleşti. Hanehalkı İşgücü Araştırması sonuçlarına göre; mevsim etkisinden arındırılmış veriler ile 15 ve daha yukarı yaştaki kişilerde işsiz sayısı 2023 yılı Ağustos'ta bir önceki aya göre 56 bin kişi azalarak 3 milyon 223 bin kişi, işsizlik oranı ise 0.2 puan azalarak yüzde 9.2 oldu. TÜİK verilerine göre; istihdam edilenlerin sayısı Ağustos'ta bir önceki aya göre bin kişi artarak 31 milyon 686 bin kişi düzeyinde gerçekleşti. İşgücü, Ağustos'ta aylık 55 bin kişi azalarak 34 milyon 909 bin kişi, işgücüne katılma oranı ise 0.1 puan azalarak yüzde 53.3 olarak kayda girdi. 15-24 yaş grubunu kapsayan genç nüfusta işsizlik oranı aylık 0.7 puanlık azalış ile yüzde 17.2 oldu. Zamana bağlı eksik istihdam, potansiyel işgücü ve işsizlerden oluşan atıl işgücü oranı Ağustos'ta aylık 0.4 puanlık artış ile yüzde 23 oldu.
"İleri teknoloji sanayi ürünleri üretimi ortalamanın üzerinde büyüdü"
Prof. Dr. Sinan ALÇIN / Kırklareli Üniversitesi Öğretim Üyesi
Perakende satışlarda Ağustos'ta bir geri çekilme var. Geri çekilme, Ekim, Kasım ve Aralık aylarına aynı biçimde yansımayabilir. Çünkü bu aylarda firmaların çeşitli satış kampanyaları olabilir, Sektör bazlı bakıldığında bazı sektörlerde yavaşlama devam edebilir. Zaten bu da bir yönüyle sıkı para politikasının getirdiği bir sonuç. Sanayi üretimi endeksi verilerine baktığımızda, toparlanmanın ileri teknoloji sanayi ürünlerinde gerçekleştiğini görüyoruz. Yaklaşık iki yıldır ileri teknoloji sanayi ürünleri üretiminde ortalamanın üzerinde bir büyüme var. Türkiye'deki firmaların ağırlıklı olarak dağıldığı sektörlere bakıldığında, bunların orta ve düşük teknoloji yoğunluklu sektörler olduğunu görüyoruz. Buralarda ise geri çekilme var. Bu yönüyle baktığımızda sanayideki toparlanma sadece ileri teknoloji kısmında gözüktüğü için tabana yayılmamış durumda. Öte yandan yüksek teknolojinin hangi sektör tarafından beslendiğine baktığımızda orada da savunma sanayinin öne çıktığı söylenebilir. Cari dengedeki iyileşmede turizm etkisi var. Cari açıktaki azalmanın kalıcı olup olmadığına önümüzdeki süreçteki büyüme potansiyeli belirleyici olacak. Uluslararası konjonktürdeki özellikle ham petrol fiyatlarındaki olası hareketlilik, İsrail-Filistin savaşı sonrası dolar endeksinde ortaya çıkan yükseliş de cari açık üzerinde etkisi olabilecek faktörler arasında. Özellikle kurun son bir-bir buçuk aydır stabilize olması nedeniyle ihracatçı firmaların rekabetçi gücünde ciddi bir azalma olduğunu görüyoruz.
"Sıkılaştırmanın dozu seçimden sonra artacak"
Prof. Dr. M. Necat COŞKUN / Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Öğretim Üyesi
Ağustos'ta işsizlik oranı 0.2 azalarak yüzde 9.2 olarak gerçekleşse de iş gücüne katılım ve istihdam oranlarında iyileşme görülmedi. Geniş tanımlı işsiz oranı da bir önceki aya göre artış gösterdi. Aylık değişimlere bakıldığında ekonomide daralmanın etkisinin önümüzdeki aylarda istihdam verilerine yansıyacağı ve işsizlik oranının tekrar artış göstereceği beklenmekte. Sanayi üretimi yıllık bazda artış göstermesine karşın aylık olarak son dört aydır azalmaya devam ediyor. İç talebe yönelik alınan önlemlere paralel olarak sanayi üretiminin üçüncü çeyrekte gerilemeye devam etmesi bekleniyor. IMF, büyüme verilerini güncelleyerek yılın ilk altı aylık büyüme performansının ikinci yarısında da tekrarlanacağına işaret etti. Burada belirleyici unsur izlenen daraltıcı para, maliye ve gelirler politikası sonucu iç talep kısılırken, üretim kayıplarının yurtdışı talep ile ne kadar telafi edilebileceğidir. Mart'ta yapılacak yerel seçimlere kadar izlenen sıkılaştırıcı politikanın sınırlı olacağı ve sonrasında dozunun arttıracağı beklenmelidir. Büyüme performansına bağlı olarak ithalatın mevcut artış trendini koruyacağı ancak ihracatın başta AB ülkelerinde olmak üzere diğer pazarlardaki ekonomik yavaşlamaya ve yaşanan jeopolitik gerilimlere bağlı olarak istenilen düzeyde artmayacağı öngörülüyor. Petrol fiyatlarının İsrail-Filistin çatışmaları ile artış eğilimi göstermesi önümüzdeki aylarda bu olasılığı kuvvetlendiriyor. Yıl sonunda cari işlemler dengesinin 55 milyar doları civarında açık vermesi öngörülüyor. İsrail-Filistin savaşı bölgede yayılma eğilimi göstermezse küresel ekonomi için kalıcı olumsuzluk yaratmayacak.
"Türkiye ekonomisi 2023'te yüzde 4.5'in biraz üzerinde büyüyebilir"
Dr. Cahit SÖNMEZ / TOBB ETÜ Öğretim Üyesi
Ağustos ayı işsizlik oranı bir önceki aya göre 0.2 puan geriledi. TCMB, parasal sıkılaştırmaya Haziran'da başlamış, ancak sıkılaştırmanın ilk iki ayında çok mutedil olmayı tercih etmişti. Bu yüzden ekonomik faaliyetlerde sorun olmadığı için işgücü piyasası da normal seyrini sürdürebildi. Her ne kadar TCMB büyümeyi göz ardı etmeden kademeli sıkılaştırma yapıyoruz dese de Ağustos sonrası gelecek verilerin yönünün değişeceğini düşünüyorum. Çünkü üretimde henüz verimliliği çözemedik. Bu yüzden büyümenin momentum kaybetmesinin etkisi işsizlik üzerinde hızla hissedilebiliyor. Şu gerçeğin altını çizmemizde fayda görüyorum. İşsizlik oranının belli seviyelerde kalmasının en önemli nedeni işgücüne katılım oranının düşük olması. Eğer OECD'nin yüzde 60'lar civarındaki işgücüne katılım ortalamasını alarak hesaplarsak çok daha yüksek çıkar işsizlik oranı. Son olarak dikkat çeken bir unsura değineyim; istihdam edilenlerin gelirleri…Çalışanların büyük kısmı asgari ücret alıyor. Kayıt dışı çalışanların ki de TÜİK'in hesaplamalarına dahil oluyor, ücretlerinin asgari ücret ya da altında kaldığını düşünürsek emek piyasasının niteliksel olarak yol alması gerektiğini görebiliriz. Sanayi üretimi Ağustosta geriledi. Yıllık bazda ise yüzde 3.1 arttı. Ama artış hızı momentum kaybetti. Sanayi üretiminin bu performansının, TCMB'nin gerçek anlamda başladığı sıkılaştırma yönlü politikaların doğal sonucu olduğunu söyleyebiliriz. Orta Vadeli Program'da yıl sonu büyüme yüzde 4.4 olarak öngörüldü. Eğer TCMB taviz vermeden sıkılaştırmaya devam eder ve yılı yüzde 40 civarı bir politika faizi ile kapatırsa çok büyük olasılıkla büyüme hızı yüzde 4-4.5 seviyelerinde olur. Ancak son aylarda hız keser ve faiz artışlarını sembolik seviyelerde yaparsa yılsonu büyüme yüzde 4.5'in biraz üzerinde olabilir.
"OVP'deki yılsonu cari açık hedefi gerçekleştirilebilir görünüyor"
Hikmet BAYDAR / 3. Göz Danışmanlık CEO'su
TÜİK verilerine göre; Ağustos'ta sanayi üretim verisi içerisinde imalat sanayi sektörü endeksi yıllık yüzde 1.8 artarken aylık yüzde 1.3 azaldı. Ağustos'ta perakende satış hacmi sabit fiyatlarla aylık yüzde 4.7 geriledi. Bu durum sıkı para politikasının etkisinin başladığını gösteriyor. Büyümeyi aşağı yönde etkileyebilecek bir veri. İthalattaki daralma, ara malı ithalatı olması nedeniyle üretimde yavaşlamanın devam edeceğine işaret ediyor. Bu durumda her ne kadar Türkiye ekonomisine ilişkin büyüme beklentileri yukarı yönlü revize edilse de 2023 yılı sonunda yüzde 4 civarı büyüme ihtimali yüksek görünüyor. İthalatta ki düşüş bence en önemli konu. Eylül ayı ithalatı, 2022 yılının aynı aya göre yüzde 14.1 düştü. İthalat ağırlıklı olarak ara malı olması nedeniyle üretimde yavaşlamaya da işaret ediyor olabilir. Bu durum gelecekte ihracat için de iyi sinyaller üretmiyor. Turizmin cari açığa ciddi katkısı var. Ancak yaz sezonu bittiği için katkı bu derecede devam etmeyebilir. Ancak Orta Vadeli Program'daki yılsonu hedefleri hala gerçekleştirilebilir gibi görünüyor. Mevcut veriler global resesyonun etkilerini ihracatta gösterirken, iç talebi sınırlayan politikalarla birlikte ithalatta da ciddi düşüşler olması gelecekte ihracat ve üretimde de yavaşlama olabileceğini, büyümenin de aşağı yönde olumsuz etkilenebileceğini gösteriyor.
