PARA FİNANS/ BARIŞ ERGİN Hayatımızın her alanı dijitalleşirken en çok kullandığımız araçlardan biri olan paranın dijitalleşmemesini beklemek çok olası değil. Konvansiyonel para birimleri son 20 yıldır dijitalleşiyor ve artık fiziki para kullanımı gittikçe azalıyor. Hatta 'nakitsiz toplum' sloganlarını atan birçok ülke var. Ancak merkeziyetsiz finansın gittikçe yaygınlaştığı son yıllarda artık dijital para birimlerinden bahsediyoruz ve bu para birimleri oyunu tamamen değiştirecek. Merkez Bankası Dijital Parası (CBDC) olarak kısaltılan bu yeni para birimleri tamamen dijital yapıdaki formu ile yine arzı ve yönetimine dair merkez bankası kontrolünü öngören hatta tamamen dijital formda olması itibarıyla arzına ve kontrolüne yönelik ayarlamaların çok daha hassas yapılabileceği bir para birimi aslında.
Dünya çapında onlarca ülke bu konuda hızlı bir şekilde çalışıyor. Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) tarafından gerçekleştirilen bir ankete göre önümüzdeki 10 yılın sonunda dünya genelinde 15 perakende merkez bankası dijital para birimi dolaşımda olabilir. Dünya ekonomisinin yaklaşık yüzde 95'ini temsil eden 63 merkez bankasına sahip İsviçre merkezli bir kuruluş olan BIS, dokuz merkez bankasının önümüzdeki altı yıl içinde finansal piyasalarda toptan kullanım için bir CBDC çıkarmalarının oldukça muhtemel olduğunu belirtiyor. Ankete katılan 86 merkez bankasının yüzde 93'ünün, çoktan CBDC çalışmalarına giriştiği belirtilen araştırmada Hindistan, İngiltere ve Avrupa Birliği gibi önemli yargı bölgeleri de yer alıyor.
IMF DE KÜRESEL PLATFORM ÜZERİNDE ÇALIŞIYOR
"Küresel CBDC çalışmaları, geçtiğimiz yıldan bu yana daha da ilerleme kaydetti" ifadelerine yer veren raporda, çalışmaların özellikle banka hesabı kullanmayan kişilerin yoğun olduğu ülkelerde gerçekleştirildiği belirtildi. Perakende CBDC'lerin kullanılmaya başlanması durumunda diğer yerel ödeme yöntemleriyle tamamlayıcı bir şekilde var olmaları bekleniyor. Sadece merkez bankaları bu konuda üzerinde çalışmıyor. Aynı zamanda finansın küresel çatı kuruluşu olan Uluslararası Para Fonu (IMF) da bu konuda çalışıyor. IMF Başkanı, konu hakkında "Daha verimli ve daha adil işlemler için ülkeleri birbirine bağlayan sistemlere ihtiyacımız var. Bu nedenle IMF'de küresel bir CBDC platformu konsepti üzerinde çalışıyoruz" değerlendirmesinde bulundu. IMF'ye göre CBDC'ler birlikte çalışabilirliğe ihtiyaç olduğunu belirtti.
Gelecekte dijital bir sterlinin gerekebileceğini belirten İngiltere Merkez Bankası ise haziran ayında Avrupa Komisyonu'nun dijital euro'yu desteklemek amacıyla hazırladığı yasa tasarısını açıkladı. ABD Hazinesi'nin de dijital işlemleri mümkün olduğunca gizli tutmanın nasıl sağlanacağı üzerinde çalışmaların gerçekleştirdiği bildirildi.
AVRUPA EKİM AYINDA BİTİRECEK
Avrupa Birliği (AB), dijital euro çıkarmaya yönelik yasal çerçeveyi hazırladı. AB Komisyonu, dijital euro kullanımına yasal çerçeve oluşturmak için hazırladığı düzenleme teklifini açıkladı. Teklife göre, dijital Euro, Avrupa Merkez Bankası (ECB) tarafından çıkarılan ve halkın kullanımına açık bir merkez bankası dijital para birimi olacak. Dijital euro, nakit euro'nun dijital uyarlaması olarak kullanılacak. Kripto varlıkların aksine dijital euro'nun arkasında ECB bulunacak ve nakit euro'da olduğu gibi tutulan her dijital euro doğrudan ECB tarafından desteklenecek. Dijital euro ile Avrupa çapında alternatif bir ödeme çözümü sunulacak ve kişi ve işletmeler mevcut seçeneklere ilave olarak dijital euro ile ödeme yapabilecek. Dijital euro, Euro Bölgesi'nde geniş çapta kabul gören, ucuz, güvenli ve resmi para birimi haline gelecek. Temel dijital euro hizmetleri bireylere ücretsiz olarak sağlanacak. Avrupa Merkez Bankası'nın dijital euro'ya yönelik iki yıl önce başlayan araştırma aşamasını ekim ayında tamamlaması bekleniyor.
ABD İÇİN TEMEL MOTİVASYON REZERV PARA
Ülkelerin attığı adımları değerlendiren Manisa Celal Bayar Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Burak Özdoğan, "Ben bu ülke ve toplulukların farklı motivasyonlarla merkez bankası dijital parası (CBDC) çalışmaları yürüttüğünü düşünüyorum. ABD için ana motivasyon rezerv para olarak hakim konumunu korumak, özellikle kripotovarlık tarafında ABD dolarını 'taklit eden' stablecoin'lerin yarattığı hacmi ve pazarı kontrol etmek iken Avrupa'nın temel motivasyonu birliğin parasal yapısını güçlendirmek, ülkelerarası para politikası entegrasyonu ve kontrolünü geliştirmek olarak değerlendiriyorum. Yani her ülkenin beklentisi bu noktada farklı olmakla birlikte CBDC'lerin merkez bankalarına parayı ve akışını yönetme açısından sağlayacağı çok daha geniş imkanlar kuşkusuz enflasyonla mücadele gibi temel politikalarda ülkelerin elini güçlendirecektir" değerlendirmesinde bulundu.
TÜRKİYE İLK TESTLERİNİ YAPTI
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın "Tasarım ve kriptoloji altyapısını kurduğumuz yeni nesil Dijital Türk Lirası projemizi hayata geçireceğiz" sözleriyle müjdesini verdiği dijital TL için Merkez Bankası da ilk denemelerini yaptı. Merkez Bankası, daha önce yaptığı açıklamada Dijital Türk Lirası Projesi'nin birinci faz çalışmaları kapsamında, Dijital Türk Lirası Ağı üzerindeki ilk ödeme işlemlerinin başarılı bir şekilde gerçekleştirildiğini paylaşmıştı. Merkez Bankası, yapılan açıklamada şu ifadelere yer verdi:
"Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) öncülüğünde yürütülmekte olan Dijital Türk Lirası Projesi'nin birinci faz çalışmaları kapsamında, Dijital Türk Lirası Ağı üzerindeki ilk ödeme işlemleri başarılı bir şekilde gerçekleştirilmiştir. TCMB, teknoloji paydaşları ile birlikte yürüttüğü dar kapsamlı ve kapalı devre pilot uygulama testlerine 2023 yılının ilk çeyreğinde de devam edecektir. Yapılan testler sonucu elde edilen bulgular geniş kapsamlı bir değerlendirme raporu ile kamuoyu ile paylaşılacaktır. Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu, 2023 yılında seçili bankalar ve finansal teknoloji firmalarının katılımlarıyla genişletilecek ve geniş katılımlı pilot testlerin gerçekleştirileceği ileri fazlara geçilecektir. Bu kapsamda, dağıtık defter teknolojilerinin ödemeler ekosistemlerinde kullanımı ve anlık ödeme sistemleri ile entegrasyonu gibi konularda tasarlanan özgün mimari kurgulara ait testlere devam edilecektir. Dijital Türk Lirası'nın hukuki boyutuna yönelik çalışmalar, dijital kimliklendirmenin proje için kritik öneme haiz olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, 2023 yılı boyunca Dijital Türk Lirası'nın teknolojik gereksinimlerinin yanı sıra iktisadi ve hukuki çerçevesine dair çalışmalara da öncelik verilecektir."
Bu arada Bahamalar, Doğu Karayipler, Jamaika ve Nijerya'daki para otoriteleri; perakende CBDC uygulamalarına başlarken Çin'deki dijital yuan denemelerinin devlet gözetimi konusunda endişeleri ortaya çıkardığı söyleniyor. Aslında bu para birimlerinin en önemli özelliği planlanabilir olması. Örneğin bir devlet teşvikinin dijital parayla verilmesi halinde, bu paranın kullanılabileceği alanlar (nereye harcanacağı) parayla birlikte programlanabilir.
"TÜRKİYE İÇİN ÇOK DEĞERLİ BİR PROJE OLACAK"
Doç. Dr. Burak ÖZDOĞAN / Manisa Celal Bayar Üniversitesi Öğretim Üyesi
Ben, Merkez Bankası Dijital Parası (CBDC) çalışmasını Türkiye için çok değerli buluyorum. Bugün Türkiye'de kredi kartı, para kartı ve diğer bireysel bankacılık kartlarının sayısı, 300 milyonu geçmiş durumda. Yani para çoktan dijitalleşti. Türkiye'nin dijital parasının ise başta enflasyonla mücadele ve kamu politikalarının etkinleştirilmesi gibi alanlarda fayda yaratacağını düşünüyorum. Gerek kamu harcamaları gerekse teşvik, destek programları ve kurumlarla olan parasal işlemlerden tutun da vergi kayıp kaçağına kadar birçok alanda dijital Türk Lirası, hem merkez bankası hem de diğer kurumlarımızın elindeki enstrümanları çeşitlendirmesine ve çok daha gelişmiş bir para yönetimi izlenmesine imkan tanıyacaktır. Ayrıca bu alanda atılacak her adımın, blokzinciri ekosisteminde de mutlaka bir yansıması olacak ve Türkiye'nin blokzinciri ve web3 ekosistemindeki ağırlığını artıracaktır. Bu noktada dijital paraların kullanım kapsamı çok önem arz ediyor. Eğer söz konusu dijital paraların hızlıca son kullanıcıya yani ülkelerin vatandaşlarının kullanımına açılması gibi bir yol haritası izlenirse bu durum para politikasında önemli bir paradigma değişimini beraberinde getirecektir. Diğer yandan ilk etapta merkez bankası ve finans kuruluşları arasındaki işlemler, kamu kurumları işlemleri gibi noktalardan başlanması riskleri azaltabilecek ve bu yeni paranın getirdiği yeni özelliklerin daha iyi anlaşılmasına imkan tanıyacaktır. Ancak kuşkusuz, her iki durumda da dijital paralar merkez bankalarının para politikasında köklü bir dönüşüme yol açacaktır. Bu dönüşümün temelinde ise çok daha yakın takip edilebilen, anında müdahaleye açık ve belki de en önemlisi "programlanabilir" bir paranın ortaya çıktığına tanıklık edeceğiz. Dolayısıyla bu "yeni" parayı yönetmeye dair politikalar da her ne kadar birçok uluslararası kuruluş tarafından tahmin edilmeye çalışılsa da uygulama ile birlikte net biçimde ortaya çıkacaktır düşüncesindeyim.
ÇİN AÇIK ARA ÖNDE GİDİYOR
CBDC konusunda en aktif ülkelerden biri de Çin. Ülke, uzun yıllardır dijital para kullanımına en yatkın ülkelerden. Bu kullanım önemli ölçüde de tabana yayılmış vaziyette. Pilot uygulamanın ilk fazında ise ülkenin dijital para birimi, Nisan 2020 döneminde Shenzhen, Suzhou, Chengdu ve Xiong'an'da kullanılmaya başlandı. Şu ana 17 şehirde pilot çalışmalar devam ediyor. Dijital yuanın sınır ötesi ödeme testleri de Hong Kong ve Makau'da yapılan çalışmalarla devam ediyor. Çin, birçok ülkenin çalışmalarına devam ettiği merkez bankası dijital para birimi (CBDC) faaliyetleri arasında açık ara önde ilerleyen ülke konumunu koruyor. Diğer birçok ülke konsept oluşturma ya da CBDC konusunda karar aşamasında bulunurken Çin, pilot bölgelerde CBDC'nin gerçek kullanım aşamasına geçmiş durumda. Bu çalışmalar kapsamında dijital yuan ülke vatandaşlarına airdrop yoluyla dağıtıldı. Bazı bölgelerde ise dijital paranın kullanımını teşvik etmek için çeşitli mal ve hizmet alımlarında yüzde 50'ye ulaşan indirim kampanyaları uygulanıyor.
