PARA FİNANS/ BARIŞ ERGİN Üretim, ticaret, pazarlama, finans ve tüketim alanında dijitalleşme hız kesmeden devam ediyor. Bir yandan da paranın dijitalleştiği bir yıla giriyoruz. Kripto paraların ardından son beş yıldır dünyada hızlı bir şekilde dijital paralar hazırlanıyor ve hatta Çin gibi bazı ülkeler üç yıldır uygulamaya koydu. Merkez Bankası Dijital Para Birimi (CBDC) olarak geçen bu yeni dijital paralar, genellikle ülke para biriminin başına 'e' konarak lanse ediliyor. E-yuan (e-CYN), e-TL (e-TRY) gibi…
Aslında paranın dijital ortamda var olması yeni bir olgu değil. Ancak günümüzde kart tabanlı işlemlerden yazılım tabanlı işlemlere doğru geçiş var. Dijital para olarak adlandırılan varlıkların öncekilerden farkı, fiziksel bir biçime dönüştürülememesi. Bu anlamda para sistemi içerisinde üç farklı dijital para var, diyebiliriz. Kripto para, sabit coin ve merkez bankası dijital paraları.
EN GÜVENLİ DİJİTAL PARA
Merkez Bankası Dijital Paraları, kripto paraların ve sabit coin'lerin geleneksel ödeme sistemlerine rakip olmalarının doğurabileceği istikrarsızlık kaygıları nedeniyle gündeme geldi. CBDC'ler, elektronik ortamlarda üretilen ve kullanılan paralar. İtibari paranın dijital versiyonu. Doğrudan yasal bir ödeme aracı olarak bu para, alışverişlerde ve her türlü ödeme işleminde elektronik cüzdanlar üzerinden banknot gibi kullanılabiliyor. İşlemler, dijital ortamda para otoritelerinin gözetim ve denetimi altında gerçekleştiriliyor. Arkalarında merkez bankalarının bulunması, bu paraları kripto varlıklardan da ayırıyor. Kripto paraların aşırı oynaklık gösteren değerleri nedeniyle taşıdıkları yüksek risk, CBDC'ler söz konusu olduğunda bunları çıkaran merkez bankasının güvenilirliği çerçevesinde önemli ölçüde ortadan kalkacaktır.
2023'TE FAAL HALE GELECEK
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası da 2023 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı'nda da yer alan blokzincir tabanlı dijital merkez bankası parası uygulamaya konulacak. Merkez Bankası Dijital Türk Lirası Araştırma Geliştirme Projesi ikinci faz pilot bulguları doğrultusunda, dijital Türk lirasının ödemeler için kullanımı testlerine başlandı. Merkez Bankası'na yakın kaynaklardan alınan bilgiye göre 2022 yılı sonuna kadar bu konuda atılan adımlar kamuoyuna duyurulacak. Ardından 2023 yılında da devreye alınması planlanıyor.
DİJİTAL KİMLİK İLE ENTEGRE EDİLECEK
Dijital Türk lirası sistemlerinin dijital kimlik ve FAST sistemleri ile araştırma-geliştirme kapsamında entegrasyon çalışmaları tamamlanacak. Toptan dijital para çalışmaları kapsamında bankalar ile araştırma, geliştirme ve test çalışmaları yapılacak. CBDC'ler doğrudan yasal bir ödeme aracı olarak alışverişlerde ve her türlü ödeme (borç, vergi) işleminde elektronik cüzdanlar üzerinden banknot gibi kullanılabiliyor.
ABD'de de geçtiğimiz hafta önemli bir gelişme açıklandı. Bir grup büyük banka ve New York Fed, merkez bankası parasının kurumlar arasında dijital doları test etmeye başladı. New York Fed yaptığı açıklamada, Citigroup, HSBC, BNY Mellon ve Wells Fargo ile ödeme devi Mastercard'ın projede yer aldığını duyurdu. Program 12 hafta sürecek.
BANKACILIK DIŞI KESİM KOLAYLIK OLACAK
CBDC'ler finansal istikrar ve para politikalarının yanı sıra ödeme sistemleri, ticari bankaların faaliyetleri gibi birçok alanı etkileyecek. Bu paraların yürürlüğe konulmasıyla birlikte, finansal hizmetlere erişimin iyileşmesi (özellikle bankacılık hizmetlerini kullanamayanlar ve az kullananlar için kolaylıklar sağlaması), ödeme sistemlerinin hızı ve etkinliğinin artması, döviz işlemlerinin daha hızlı ve daha düşük maliyetle gerçekleştirilmesi, kayıt dışı faaliyetlerin ve vergi kayıp/kaçaklarının önlenmesi ve nakit işlemlerin taşıdığı bazı risklerinin ortadan kaldırılması bekleniyor. Diğer taraftan, bu paralar uluslararası ödemelerde ihtilafların ortadan kaldırılmasına katkı yaptığı ölçüde dış ticaret işlemlerini kolaylaştırabilir; tasarruf sahipleri için ürün yelpazesini genişletebilir ve finansman kaynaklarını çeşitlendirebilir.
TEKNOLOJİYE DİRENMEK İMKÂNSIZ
Gate Türkiye Ülke Müdürü Kafkas Sönmez, yapılan bazı araştırmaların süreç içerisinde dijital para kullanımının verimsiz ve gereksiz unsurları ortadan kaldırmasıyla beraber maliyette büyük oranda azalma sağlanacağını gösterdiğini belirterek şunları söyledi: "Orta ve düşüş ölçekli diyebileceğimiz işletmelerin büyük defterler üzerinde menkul varlıklar üretmesi daha geniş bir yatırımcı kitlesine erişimi mümkün hale getirebilir. Bu durum işletmelerin fon ihtiyaçlarını daha kolay karşılamalarını sağlayabilir. Bazı merkez bankaları dijital para birimini belirli bir süre içerisinde zorunlu kullanıma tabi tutabilir. Bazıları ise tercihe bağlı olarak bırakabilir. Bu noktada dijital para birimleri teknolojinin de gelişmesiyle beraber kaçınılmaz bir son olarak görülüyor. Tarihi incelediğimizde para aslında birçok enstrüman yerine geçmiştir. Bundan çok önce çeşitli araç gereçler para yerine kullanılmıştır. 500-600 yıl önce altın sikkeler, gümüşler para yerine geçmiştir. Yaklaşık 300-400 yıl önce de kağıt paralar hayatımıza girdi. Dolayısıyla paranın da teknolojiye direnmesi mümkün gözükmüyor. Dijitalleşme para üzerinde de bir değişime sebep olacak."
DüNYADAN DİJİTAL PARA UYGULAMALARI
Bahamalar
2020'de CBDC'yi ilk olarak Bahamalar Merkez Bankası "Sand Dollar" adıyla uygulamaya geçirdi, bunu sekiz ada ekonomisinin merkez bankası konumundaki Doğu Karayipler Merkez Bankası'nın çıkardığı "DCash" izledi.
Çin
Belki de şu anda uygulanmakta olan en önemli CBDC projesi, Çin'in 2020'nin dördüncü çeyreğinden itibaren deneme aşamasında olan ve aşamalı bir sürüm için çalışan dijital renminbi veya Dijital Para Birimi/Elektronik Ödemeler (DCEP) girişimi. Çin, projeye 2014 yılında başladı ve gelişimini ABD dolarının küresel hakimiyetine doğrudan bir meydan okuma olarak konumlandırdı. Projenin detayları ortaya çıkarken, DCEP'in Dağıtılmış Defter Teknolojisini (DLT) kullanacağını, dolaşımdaki nakit yerine geçmesinin amaçlandığını ve dijital cüzdanlar aracılığıyla dağıtılacağı belirtiliyor.
Marshall Adaları
Marshall Adaları, amacı finansal katılımı teşvik etmek olan Algorand blok zinciri üzerine inşa edilmiş bir CBDC olan Marshallese Sovereign'ı başlatmayı planlıyor. Kullanıcıların CBDC'yi kullanmadan önce doğrulama süreçlerinden geçmesi gerekecek, ancak Marshall hükümeti CBDC'nin kullanıcıların gizliliğini koruyacağını vurguladı.
İsveç
2017'de İsveç'in Riksbank'ı, perakende ödemelerde nakit kullanımının azalması nedeniyle e-krona adlı bir CBDC'nin pilot uygulamasını başlattı. 2010 yılında İsveç'teki ödemelerin yaklaşık yüzde 40'ı nakit olarak yapılırken, 2016'da bu rakam yüzde 15'e düştü. İsveç Riksbank, DLT'nin gelecekteki bir e-kronun temeli olabileceğini önerdi ve 2020'de Accenture ile ortaklaşa R3'ün Corda platformuna dayalı bir e-kronu test etmeye başladı.
Avrupa Birliği
Avrupa Merkez Bankası (ECB), küresel ekonominin devam eden dijitalleşmesine uyum sağlamanın bir yolu olabileceğini savunarak bir CBDC, dijital euro yayınlamayı da araştırdı. Aynı şekilde ECB, yabancı CBDC'ler veya "özel dijital ödemeler" - muhtemelen kripto para birimlerine gönderme yapıyor - Avrupa'da yaygın olarak benimsenirse bir CBDC yayınlayabileceğini söyledi. ECB, CBDC altyapısının potansiyel olarak DLT kullanarak merkezi veya merkezi olmayan olabileceğini söyledi. Kara Para Aklamayı Önleme ve terörle mücadele yasalarına uyulmasını gerektiren Avrupa Birliği elektronik ödeme düzenlemeleri, isimsiz işlem olasılığını ortadan kaldıracaktır. ECB, 2021 ortalarında bir CBDC projesi başlatıp başlatmamayı düşünmeyi planlıyor.
Japonya
Japonya Merkez Bankası, dijital yen testlerine başlıyor. Japonya Merkez Bankası, 2023 yılı bahar aylarından itibaren özel bankalarla ve diğer organizasyonlarla birlikte çalışarak para yatırma ve çekmede yaşanan sorunları tespit edecek. Bunun yanında merkez bankası para biriminin doğal afetler sırasında ve internet bağlantısının olmadığı bölgelerde çalışıp çalışmadığına bakacak.
"Transferlerde bankaların elini zayıflatır"
Kafkas SÖNMEZ / Gate Türkiye Ülke Müdürü
Bildiğiniz üzere yakın zaman içerisinde birçok ülkenin merkez bankası, kendi dijital para birimlerini üretme konusunda çalışmalar yaptığını duyurdu. Kanada, bazı Avrupa ülkeleri, keza Türkiye de yakın zamanda kendi dijital para birimini piyasaya süreceğini açıkladı. Tabii ki dijital para birimlerinin günlük yaşantımız içerisine girmesinin çeşitli sonuçları ve unsurları oluşacak. Bunları değerlendirmeden önce bu hususun ortaya çıkmasındaki en büyük temel sebeplerden biri olan merkezi ve merkezi olmayan sistemleri karşılaştırmak faydalı olacak. Merkezi olmayan sistemlerde çeşitli riskler bulunuyor. Örneğin regülatif unsurların kısıtlı müdahale edebilme şansı, yüksek volatilite, bunun dışında sürdürülebilirliğin zayıf olması, çeşitli yasal riskler barındırması ve daha az şeffaf olması. Özellikle yerli bankalar için konuşursak, merkez bankaları kendi dijital para birimlerini ürettiğinde herhangi bir mevduat ürünü ortaya çıkarması durumunda halihazırdaki kullanıcıların yerel bankalar üzerinden mevduat programlarına katılma oranları muhakkak düşecek. Bu durum bankaların ülke içerisindeki temel rollerini zedeleyebilir. Aynı durum uluslararası bankalar için de geçerli. Özellikle döviz ticareti söz konusu olduğunda bankaların rolünü tamamen etkisiz hale getirme potansiyeline sahip. Dolayısıyla uluslararası bankaların da halihazırdaki teknolojiye, özellikle dijital para birimlerine yönelik çalışmalar yapmasının faydalı olacağını düşünüyorum.
"Makro ekonomiye doğrudan pozitif etkisi olacaktır"
Hazal ORTA / Kriptomeda Yönetici Editörü
CBDC'ler aslında yapıları gereği önemli bir ikilem yaşıyor. Bu ikilem de ülkenin ağı açık mı yoksa kapalı mı yapacağı konusu. Mesela Çin'e bakalım. Kapalı bir sistem söz konusu. Bu da düzenleme hakkının yine gizli bir şekilde devlette olduğu anlamına geliyor ki, bu günümüz dijital bankacılığından çok da farklı değil. Diğer taraftan FED'in de sorduğu üzere bu CBDC'lerin halka açık bir şekilde olması durumunda finans sektöründe çok daha şeffaf bir gelecek görebilmek mümkün. Doğal olarak bu şeffaflık bıçağı kripto paralar üzerinde de önemli sınırları çizecektir. Bu noktada ana kriterin CBDC'ler oluşturulurken yapılan seçimler olduğunu söyleyebiliriz. Vergi ve anormal transferlerin takibi, istatistiklerin doğru hesaplanması, kara para aklamanın önlenmesi ve sınır dışı ödemelerdeki kolaylıklar ve çok daha fazlası, çok daha kolay bir hâle geleceğinden makro ekonomiye doğrudan pozitif bir etkisi olacaktır. Tabii madalyonun diğer yüzünde; bu şeffaflık iyi karşılanır mı, sorusu ise yakın zamanda cevaplanacak gibi gözüküyor.
"Daha kontrol edilebilir bir rezerv olacak"
Ahmet Onur YEYGÜN / OKX Türkiye Bölgesel Pazarlama Lideri
Dijital para birimlerinin hayata geçmesi, genel dijital para algısının yükselmesi ve halkın dijital varlıklara olan ilgisini artıracağını düşünüyorum. Diğer taraftan bu dijital assetlerin borsalara entegre olması da güveni artıracaktır. Stabil coin'lerin denetlenmesi açısından da sağlıklı olacaktır. Zaten para uzun süredir dijital. Kağıt parayı en son ne zaman gördük günlük hayatımızda? Devletlerin dijital para birimlerini hayata geçirmesi ise bunu pekiştirecek. Para basma maliyeti zaten oldukça yüksek. Bu sayede daha kontrol edilebilir bir rezerv mümkün. Bu yolu bize Bitcoin açtı.
