PARA ARATIRMA/ ZEYNEP CANDAN AKTAŞ Borsa hareketli, yatırımcılar kıpır kıpır… Hop oturup hop kalkıyorlar. Nasıl olmasın ki? Son bir yılda BİST 100 endeksi yüzde 168, BİST 30 endeksi yüzde 167 yükseldi. Tabii ki borsa bu, heyecanlı, volatil ama düşe kalka yükselişini sürdürüyor.
Bireysel Emeklilik Sistemi'nde (BES) ise hisse fon yatırımcıları çok mutlu. Birikimlerini hisse fonlara yönlendiren katılımcılar, piyasadaki yükselişten paylarını alıyor, hem de hiç sinir-stres yapmadan. Sessiz, sakin piyasayı uzaktan izleyip, çaylarını, kahvelerini yudumluyorlar. Hisse fonlarda yüzde 225'e ulaşan getiriler, gürültüsüz patırtısız da yatırım yapılabileceğini gösteriyor. Diğer yandan BES'te, son döneme kadar oldukça muhafazakar bir eğilim sergileyen katılımcılar, sessizce fon tercihlerini değiştiriyor. Sabit getirili varlıklara yatırım yapan fonlardan, riskli varlıklara yatırım yapan hisse senedi fonu, altın fonu gibi fonlara doğru bir akış söz konusu. 2022 içinde altın fonlarında en yüksek seviyeye ulaşan birikimler, son dönemde yön değiştirmeye başladı. BES tarihi boyunca toplam portföyün yüzde 13-15'ini geçmeyen hisse senedi yatırımları yüzde 20'yi aştı. Yılbaşından bu yana hisse fonların yatırımcı sayısı yaklaşık 370 bin arttı. Peki, ne oldu da katılımcılar genellikle çok riskli buldukları hisse senedi fonlarına geçiş yapmaya başladı? Bunun pek çok nedeni olabilir. Hisse senedi piyasasının yükselişi, getiri kıtlığı, 18 yaş altının sisteme girmesi ilk akla gelenler. Gelin, bu hafta bir taraftan katılımcıları hisse senedi fonu almaya yönelten nedenleri inceleyelim, diğer taraftan da bireysel emeklilik sistemindeki hisse fonları detaylıca ele alalım:
NEGATİF FAİZLER
Geçen yıl eylül ayında başlayan faiz indirimleri, yükselen enflasyon karşısında birikim sahiplerini getiri arayışına itti. Son bir yılda yüzde 86'ya ulaşan enflasyona karşın, faizlerdeki aşağı yönlü eğilim, birikimleri sabun gibi eritmeye başladı. Sabit getirili varlıklara yatırım yapan fonların getirilerinden zaten şikayetçi olan katılımcılar, hiç olmazsa enflasyona karşı getirilerini korumak için riskli de olsa, hisse senedi fonlarına yöneldiler. Yandaki tabloda da görüleceği gibi hisse senedi fonları yüzde 226'lık büyüme ile yılbaşından bu yana en çok para girişi sağlayan fon grubu oldu. Hisse senedi fonlarından sonra en çok büyüyen fon grubu yüzde 184 ile fon sepeti fonları iken, yüzde 177 ile endeks fonlar üçüncü sıraya yerleşti. Sabit getirili varlıklara yatırım yapan para piyasası fonlarının portföyleri ise yılbaşından bu yana yüzde 12 oranında azalış kaydetti. En azından enflasyon kadar büyüme gösteremeyen diğer fon grupları; karma fonlar, borçlanma araçları fonları, değişken fonlar, standart fonlar ve kıymetli maden fonları oldu.
BORSADAKİ YÜKSELİŞ TRENDİ
2020'de Covid Salgını ile dip yapan hisse senedi piyasalarındaki yükseliş eğilimi, üçüncü yılına yaklaştı. Ancak 2022 yılının ikinci yarısında yükseliş hızının artması, hisse senedi piyasalarına daha fazla katılımcının odaklanmasına neden oldu. Yani, BİST 100 endeksindeki hızlı yükseliş eğilimi, bireysel emeklilik sistemindeki katılımcıları da yükselişe eşlik etmesi konusunda uyarıcı oldu. Geçen yıllarda altın ve kamu dış borçlanma araçlarında yoğunlaşan BES birikimi, özellikle dövizin yatay harekete başlamasıyla getiri üretmez olmaya başlamıştı. Getiri kıtlığından muzdarip katılımcılar, hiç olmazsa hisse senetlerinin yükselişinden pay alabilmek için bireysel emeklilikte hisse senedi fonlarına yöneldiler. Hisse senedi fonlarındaki büyüme bir taraftan ilave katkı paylarıyla, bir taraftan da fonların getirileri ile ivmelendi. Bu da toplam BES havuzunun getirisinin artmasını sağladı.
18 YAŞ ALTININ SİSTEME GİRİŞİ
Hisse fonlara yönelen eğilimin bir diğer nedeni 18 yaş altının sisteme girişi denilebilir. Bugüne kadar 560 bini aşkın genç ve çocuk sisteme dahil edilirken, bunların birikimleri de neredeyse 2 milyara yaklaştı. 18 yaş altının sisteme dahil edilmesiyle ile ebeveynler; çocukları için hisse, altın ve dövize yatırım yapan riskli fonları tercih ediyorlar. Kendi gelecekleri için birikimlerinde risk almaktan kaçınsalar da konu çocukları olunca riskten kaçınmıyorlar. Çünkü çocukları için uzun bir süre sisteme ödeme yapacaklar ve çocuklarının emekliliğine daha çok uzun bir yol var. Üstelik şimdilik riske edilecek katkı payları ve birikimler de oldukça küçük. Uzmanlar da genellikle 18 yaş altı için portföyde mutlaka ama mutlaka hisse senedi fonu bulundurulmasını öneriyor. Bu nedenle çocuklarının portföylerini riskli varlıklardan seçiyor ve hisse senedi fonlarına yer veriyorlar. Sisteme giren 18 yaş altındakilerin sayısı ve birikimi arttıkça BES'teki hisse senedi ağırlığının da belki yüzde 25-30'lara doğru yükseldiğini görmek mümkün olabilecek.
BEFAS ETKİSİ
Bireysel Emeklilik Fon Alım Satım Platformu'nun (BEFAS) faaliyete geçmesiyle daha iyi getiri sağlayan fonlara yatırım yapmak isteyen katılımcılar, daha sık fon dağılım değişikliği yapmaya başladı. Burada katılımcıların TEFAS'tan gelen deneyimi BEFAS'ı kullanmasında ve fonlarını BEFAS'tan seçmesinde teşvik edici rol oynuyor. BEFAS platformunda yapılan işlem sayısı 1 milyonu aşarken, işlem tutarı da 3 milyarın üzerine çıktı. Sistemde toplamda 9 milyonu aşan sözleşme içerisinde, son bir yılda en az bir kez fon dağılım değişikliği yapılanların oranı, yüzde 10'a yaklaşıyor. Birkaç yıl önce bu oran yüzde 5'lerde seyrediyordu. (Fakat OKS tarafında fon dağılım değişikliği yapanların oranı çok daha düşük olmalı. Çünkü OKS fon havuzunun yüzde 84'ü çalışanların otomatik olarak atandığı, başlangıç ve standart fonlarından oluşuyor. Buradan, OKS çalışanlarının henüz çok büyük bir bölümünün fonlarını değiştirebileceğinin farkında olmadığı sonucu çıkıyor.)
Diğer yandan BES şirketleri genellikle her fon türünden bir adet fon sunuyor katılımcılarına. Dolayısıyla katılımcılar ancak farklı türdeki fonları portföylerine alarak çeşitlendirme yapabiliyordu. BEFAS Platformu sayesinde, aynı fon türünde çeşitlendirme yapma olanağı sağlandı. Örneğin; katılımcılar, hisse senedi yatırımlarını birkaç hisse fona dağıtarak çeşitlendirme yapabiliyor. Ayrıca başka şirketlerin iyi getiri sağlayan fonlarına da yatırım yapmak mümkün hale geldi.
BES ŞİRKETLERİNİN ÖNERİ VERMEYE BAŞLAMASI
Bireysel Emeklilik Sistemi'nde fon dağılım değişikliğini kullanma hakkı, ana kural olarak gönüllü BES katılımcısı ile OKS çalışanının. Sisteme katılanlar kendi birikimlerini yönetmek ve fon dağılımını kendisi yapmak zorunda. Çoğu zaman sisteme girerken tercih edilen fon dağılımı yıllarca değiştirilmeden devam ediyor. Katılımcılar birikimlerin fonlarda değerleneceğinden hareketle BES şirketinin fon dağılımını piyasa hareketlerine göre güncelleyeceğini düşünüyor. Halbuki, geçen yıla kadar BES şirketlerinin fon dağılımı konusunda öneri verme yetkileri dahi yoktu. Sadece fonlar hakkında bilgilendirme yapabiliyorlardı. Neyse ki, geçen yıl yapılan düzenleme ile BES şirketleri her ay katılımcılarına, farklı risk gruplarına özel hazırlanmış, portföy dağılım önerisi sunabiliyorlar. Bu öneri doğrudan katılımcıya veya çalışana özel hazırlanmış bir tavsiye içermese de birden fazla risk grubu için hazırlanan portföy önerileri, ne yapacağını bilmeyen katılımcılara yol gösterici olabiliyor.
Diğer yandan BES şirketlerinin kişiye özel finansal danışmanlık hizmetleri de var. İsteyen katılımcılar bu talebini bireysel emeklilik şirketine ileterek finansal danışmanlık hizmetinden faydalanabilir. İşte BES şirketlerinin sunduğu bu öneri listeleri ve finansal danışmanlık hizmetleri hisse senedi piyasasındaki yükselişi katılımcıların fark etmesinde etkili oluyor.
ROBO-DANIŞMAN UYGULAMALARI
BES'te uzun yıllar fonlarını değiştirmeyen katılımcılar, fon dağılım değişikliği konusunda ilk desteği robo-danışmanlardan almaya başladılar. Belli algoritmalara sahip olan robo-danışmanlar, katılımcıların risk grubuna özel olarak fon dağılımı oluşturuyorlar. Robo-danışman uygulamalarını kullanacak olanlar, bununla ilgili bireysel emeklilik şirketine onay veriyor. Onayın ardından robo-danışmanlar, katılımcıların yılda 12 kez olan fon dağılım değişikliği hakkını katılımcı adına kullanarak, piyasalardaki gelişmelere uygun olarak fonları güncelliyor. Robo-danışman uygulamasından memnun olmayan katılımcılar, gelecek yıl onayını geri çekebiliyor. Memnun olanlar ise yıllık dönemler halinde bu onayı uzatabiliyor. Bireysel emeklilik sisteminde robo-danışman kullanan katılımcıların artmasıyla fon dağılım değişikliği yapan sözleşme sayısı da artıyor. Robo-Danışmanların piyasa dalgalanmalarını yakalayan algoritmaları ile katılımcılar da hisse senedi piyasasındaki yükselişe eşlik etme şansını yakalandı.
FON DAĞILIM DEĞİŞİKLİĞİ HAKKININ DEVRİ
BES'te katılımcılar fon dağılım değişikliği hakkını portföy yönetim şirketine devredilebiliyor. Bireysel emeklilik şirketinin anlaşmalı olduğu portföy yönetim şirketine yıllık dönemler halinde yapılan hak devri ile birikimler piyasa dalgalanmalarına uygun akışlarla yönetiliyor. Böylece artan getirilerden faydalanma olanağı buluyor, katılımcılar. Son dönemde birikimlerinin yönetimini profesyonellere devredenlerin sayısının artmasıyla, hisse senedi piyasasına yönelen birikimler de artmış oldu.
ORTALAMA BİRİKİMİN ARTMASI
Bireysel emeklilik birikim havuzu 400 milyara koşarken, sistemdeki katılımcıların ortalama fon büyüklüğü de yükseliyor. Kişi başına düşen ortalama portföyün 47 binlere ulaşmasıyla katılımcılar, birikimini ve getirisini daha çok önemser oldu. (Yapılan araştırmalarda BES'teki katılımcıların yaklaşık yarısının BES dışında başka birikimi yok.) Böylece katılımcılar BES birikimlerini artırmak için daha çok araştırmaya, daha çok ilgilenmeye, sistemdeki haklarını ve olanaklarını kullanmaya başladılar. Geçen yıl altın ve kamu dış borçlanma araçları fonları ile dövizin yükselişine eşlik eden katılımcılar bu yıl da hisse senedi piyasalarındaki yükselişe eşlik etmek için hisse fonlara yöneldiler.
