İlk kez hisse alacaklar için 10 adımlık borsa rehberi -1-

PARA BORSA/ ZEYNEP CANDAN AKTAŞ 2022'Yİ yükseliş eğilimiyle geçiren borsa, yükseldikçe yatırımcıları kendine çekiyor. MKK (Merkezi Kayıt Kuruluşu) verilerine göre borsada işlem gören hisse senetlerinin piyasa değeri 4,36 trilyon lira, yatırımcı sayısı 2,8 milyona ulaştı.

Borsada yerli yatırımcı sayısı hızla artarken yatırım süreleri ise haftalarla ifade edilmeye başlandı. Diğer yandan kredili işlemler ile alınan riskler, yatırımcıları borsadaki dalgalanmalara daha duyarlı hale getiriyor. Bu yüzden borsaya akan yatırımcıların gözü kulağı borsa haberlerinde, sosyal medyada. Tüyo arayanlar, tüyo verenler birbirine karışmış durumda. Herkesin borsanın yükseleceğine güveni tam. 'Başka gidecek neresi var ki' sözü, borsa yatırımcısının mottosu olmuş durumda.

Her ne kadar yatırımcılar borsaya yatırım yapmak için yükselişlerle gündeme oturmasını bekleseler de borsa aslında uzun vadeli yatırım yeri. Yükselirken alayım, kısa dönemde kazanayım, diye düşünenlerin çok büyük bir kısmı hayal kırıklığına uğruyor burada. Her şey çok güzel giderken bir anda işler tersine dönüveriyor. Ya da her şey çok kötü, borsada bir şey olmaz diye düşünüldüğü bir anda, trend tersine dönüyor ve bu kez kötümser yatırımcılar, piyasanın arkasından bakakalıyor. Gelin, bu hafta elimiz erdiğince, dilimiz döndüğünce borsayı, borsaya yatırım yapmayı bir kez daha anlatalım. Yatırımcılar neye yatırım yaptığının ve risklerin farkında olsun.

1-BORSA NEDİR?

Borsalar, aynen mahallede her hafta kurulan pazar gibidir. Mahalle pazarından farkı, organize olmasıdır. Ne demek organize olması? Pazara hangi ürünler (hisse senedi) gelecek, kimler bu ürünlere (hisse senedi) yatırım yapacak? Yatırımcılar pazarda olduğu gibi doğrudan ürünleri (hisse senetlerini) alıp-satabilecek mi? Yoksa bir aracıya mı (aracı kurum, banka) gitmeliler? Peki, neden aracı kuruma ihtiyaç olsun, yatırımcılar aynen pazardan yaptığı gibi, neden borsadan alış-veriş yapamasın? Burada, borsada işlem gören varlıkların yani hisse senetlerinin özelliği devreye giriyor. Hisse senetlerini semt pazarındaki ürünlerden ayıran önemli farklar var. Öncelikle bu borsadaki bütün ürünler standartlaştırılıyor. Yani her biri bir lot olarak alıp-satılıyor. Sonra buradaki ürünlerin halka arzı, temettüsü, sermaye artışı, hisse geri alışı gibi birçok özelliği ile bunların önce pazara sunulacak halde olup-olmadığının kontrolü ve sonra da müşteri adına saklanması gerekiyor. Ki, müşteri her satmak istediğinde tekrar tekrar hisse kontrolüne gerek kalmasın. Diğer yandan bu pazarda işlem yapmak isteyen alıcının da verdiği emrin karşılığında parasının olup-olmadığının kontrolü gerekiyor. İşte bu kontroller de aracı kurumlar tarafından gerçekleştiriliyor.

Toparlayacak olursak, borsa hisse senedi arzının ve talebinin buluştuğu bir pazar. Ancak arzı ve talebi oluşturan hisse senetleri önce aracı kurumlar tarafından arza, sunulmaya hazır hale getirilirken, hisse senedi talebinin parasal karşılığının teyidi de aracı kurumlar tarafından yerine getiriliyor.

Peki, borsanın çatısı altında sadece hisse senedi pazarı mı var? Başka pazarlar da mevcut mu? Borsa İstanbul açısından konuşacak olursak, pay (hisse senedi) piyasasının yanında borçlanma araçları piyasası, kıymetli madenler ve taşlar piyasası, vadeli işlemler ve opsiyon piyasası da yatırımcılara hizmet vermek üzere kurulmuş.

2-HİSSE SENEDİ (PAY) NEDİR?

Hisse senedi, anonim şirket olarak yapılanmış şirketlere, ortaklığı temsil eden menkul kıymetlerdir. Hisse senetlerine yatırım yapanlar, bu şirketin faaliyetleri nedeniyle elde edeceği gelirden pay alırken, şirketin büyümesi nedeniyle de hisselerinin değeri artar. Diğer yandan hisse senetleri, yatırımcılarına çok da farkında olmadıkları, hatta birçok yatırımcının hiç de önemsemediği, ortaklık hakları sağlıyor. Bu haklar; genel kurula katılma hakkı, oy hakkı, bilgi alma ve inceleme hakkı, rüçhan hakkı, temettü alma hakkı, özel denetçi atanmasını talep hakkı ve tasfiyeye katılma hakkı olarak özetlenebilir.

Gelin, hisse senedi yatırımının vadettiği hakları ve getirileri biraz açalım:

-Fiyat Yükselişleri: Hisse senedi yatırımının gelir tarafında yatırımcıların öncelik verdiği, şirketin borsada alım-satıma konu olan hissesinin, fiyatındaki yükselişlerdir. Herkes alım yaptığı hisse senedinin fiyatının bir an önce yükselmesini ister. Tamam da hisse fiyatının yükselişi, şirketin faaliyetleri, şirketin içinde bulunduğu sektörün gelişimi ve ülkenin ekonomik ve siyasal yapısı, ekonomik döngüler gibi etkenlerle doğrudan ilgilidir. Hatta hatta, bazen ülkenin içinde bulunduğu ekonomik yapı hisse senetleri fiyatının yükselişini desteklerken, bazen de uluslararası piyasalardaki gelişmeler, çatışmalar, karışıklıklar hisse senedi fiyatının düşmesine neden olur. Yani hisse senedi yatırımcısı eğer yatırımını kendisi yönetecek ise bir anlamda uluslararası ekonomik ve siyasal gelişmeleri dahi anlayabilecek, yorumlayabilecek kapasiteye sahip olmalıdır.

-Temettü: Bir hisseye yatırımın ana nedeni, şirketin faaliyetleri nedeniyle elde ettiği gelire ortak olmak değil mi? Şirketler bir faaliyet dönemi içerisinde elde ettikleri gelirin bir kısmını faaliyetlerini sürdürme ve geliştirme yönünde kullanırken, bir kısmını da ortaklarıyla paylaşıyorlar. İşte şirketin ortaklarıyla paylaştığı gelirin adı temettüdür. Hisse senedi yatırımcılarının göz ardı etmeye meyilli oldukları temettü geliri, aslında şirketin faaliyetlerinin yolunda olduğunu, şirketin üretiminden gelir sağladığını da göstermesi açısından önemlidir.

-Sermaye Artışı: Sermaye artışına katılma hakkı, hem bir yükümlülük hem de bir haktır. Şirket ortaklarının sermaye artışlarına katılmaları gerekir. Şirket genel kurulu veya yönetim kurulu kararı varsa her ortak, sermaye payına düşen kısmı şirkete yatırmalıdır. Aksi halde sermaye artışına katılmayan ortaklar, hem şirketteki ortaklık paylarının azalması sonucuyla karşılaşırlar hem de borsadaki fiyatlar sermaye artışına göre düzeltildiği için, elde tutukları hisselerin değeri azalır. Bu şekilde ortaklardan nakit olarak toplanan paraların karşılığında yapılan sermaye artışlarına bedelli sermaye artışı denir. Bir de şirketin iç kaynaklarından yani kardan, değer artış kazançlarından, hisse ihracından veya varlık satışlarından elde edilen gelirin, ortaklara temettü olarak dağıtılmayıp, şirketin sermayesine ilave edilmesi yöntemi vardır ki, buna da bedelsiz sermaye artışı denir.

Peki, bedelli sermaye artışına katılmayan veya katılamayan ortağın yapacağı bir şey yok mu? Tabii ki var. Bedelli sermaye artışına katılamayan veya katılmak istemeyen ortak, eğer şirket borsada işlem görüyorsa, bu hakkını borsadaki rüçhan hakkı pazarında satabilir.

-Tasfiyeye katılma hakkı: Oldu da, şirketin faaliyetleri istenilen şekilde gelişmedi. Durum kötüye gitti ve şirket iflas etti. Olmuyor mu, oluyor. Bu durumda ortaklığı temsil eden ve borsada işlem gören hisseler pazardan çıkarılır. Yani hisse senetlerinin değeri sıfıra iner. Peki, ortak, şirketin sahip olduğu araziler, mallar, makinaların satışından pay alamaz mı? Şirketin bütün borçları ödendikten sonra geriye herhangi bir varlık kalırsa, ortaklar hisseleri oranında bunu paylaşırlar. Buna da tasfiyeye katılma hakkı denir.

-Oy hakkı: Yasal mevzuata göre, bütün şirketler yılda en az bir defa genel kurul yapmak zorundadır. Her ortak; genel kurulda söz alıp, şirket hakkında fikirlerini, beklentilerini, merak ettiklerini sorabilir. Genel kurulda, şirketin yönetim ve denetim kurulunun seçimi, kar dağıtımı, sermaye artışı, kararları alınır. Genel kurur kararlarının alınmasında her ortak sahip olduğu hisse oranı kadar söz hakkına sahiptir. Hisse senedi yatırımcılarının çok büyük bir kısmı, böyle bir hakkın varlığının farkında olmadığı gibi, bilenlerin de büyük bir kısmı genel kurul toplantılarına katılmıyor.

3-HİSSE SENEDİ PİYASASI NEDİR?

Hisse Senedi Piyasası, borsada işlem gören hisse senetlerinin alınıp-satıldığı piyasadır. Yatırımcıların aracı kurumlarına ilettikleri alış-satış emirleri bu piyasada birbiriyle karşılaşır ve fiyat oluşur. Yatırımcıların alış talepleri güçlüyse fiyatlar yukarıya doğru hareket eder. Satmak isteyen yatırımcılar daha güçlüyse bu kez aşağı yönde bir hareket izlenir.

Borsa İstanbul Hisse Senedi Piyasası, şirketlerin borsada işlem gören hisse senetlerinin parasal büyüklüğüne göre pazarlara ayrılıyor. Bu pazarlar neden önemli? Başkalarından duyduğu hisse senetlerine yatırım yapanların en azından tavsiye edilen hisse senedinin hangi pazarda işlem gördüğünü bilmesinde yarar var. Çünkü hisse senedi pazarı, bir taraftan işlem gören şirketin parasal büyüklüğüne dair bilgi verirken, bir taraftan da riskine işaret eder. Örneğin, Yakın İzleme Pazarı'nda işlem gören hisse senetlerinin riskleri oldukça yüksek iken, Alt Pazar'da işlem gören hisse senetlerinde de volatilite çok yüksek olabilir.

Yıldız Pazar (Sembol Z): Borsaya ilk kotasyonda halka arz edilen kısmın piyasa değeri 300 milyon TL ve üzerinde olan hisse senetleri bu piyasada işlem görüyor.

Ana Pazar (Sembol N): Borsaya ilk kotasyonda halka arz edilen kısmın piyasa değeri 75 milyon ile 300 milyon arasında olan şirketlerin hisseleri bu piyasada işlem görüyor.

Alt Pazar (Sembol T): Borsaya ilk kotasyonda halka arz edilen kısmın değeri 40 ila 75 milyon arasında ise bu şirketlerin hisse senetleri alt pazarda işlem görüyor.

Yakın İzleme Pazarı (Sembol W): Kotasyon yönergesine göre Yıldız Pazar, Ana Pazar ve Alt Pazardan çıkarılma sonucunu doğuran gelişmelerin oluştuğu şirketlerin hisse senetleri Yakın İzleme Parasında işlem görüyor.

Yapılandırılmış Ürünler Pazarı (Sembol K): Borsa yatırım fonu katılma belgeleri, varantlar, sertifikalar, sahipliğe dayalı kira sertifikaları, gayrimenkul sertifikaları, gayrimenkul yatırım fonları ve girişim sermayesi yatırım fonlarının işlem gördüğü pazardır.

Piyasa Öncesi işlem Platformu (Sembol S): Halka açık statüde olup, hisse senetleri borsada işlem görmeyen şirketlerden borsa tarafından izin verilenler bu platformda işlem görüyor.

Nitelikli Yatırımcı İşlem Pazarı (Sembol Q): Halka arz edilmeksizin nitelikli yatırımcılara satılmak üzere ihraç edilen hisse senetlerinin ve yönetim kurulunca uygun görülen diğer borsa yatırım araçlarının yalnızca nitelikli yatırımcılar arasında işlem görebilmesini sağlamak amacıyla oluşturulmuş pazardır. Nitelikli yatırımcı olmayanlar bu pazarda işlem yapamaz. (Nitelikli Yatırımcı, en az bir milyon lira tutarında Türk Lirası, yabancı para ve sermaye piyasası aracına sahip gerçek veya tüzel kişiler ile fonlardır.)

4-YATIRIM HESABI NASIL AÇILIR?

Hisse senetlerine yatırım yapmak isteyenlerin aklına doğrudan borsa geliyor. Haklılar. Çoğu zaman borsa ve hisse senedi kelimesi yan yana, hatta birbirinin yerine kullanılıyor. Halbuki, yukarıda da anlatmaya çalıştık, borsa bir pazar. Hisse senetleri ve diğer yatırım enstrümanlarının alım-satımı için bir pazaryeri. Borsada sadece hisse senedi pazarları değil, borçlanma araçlarının ve vadeli işlem kontratlarının işlem gördüğü pazarlar da mevcut. Hisse senetlerine yatırım deyince her ne kadar akla sadece borsadan alım-satım yapmak geliyorsa da bunun başka yolları da var. Halka arzlardan hisse senedi almak, hisse senedi yatırım fonları ve borsa yatırım fonları almak, hisse senedi yatırımın diğer seçenekleri.

Borsada, hisse senedi pazarında işlem gören hisse senetlerinden almak, halka arzdan hisse senedi almak veya hisse yatırım fonlarına yatırım yapmak isteyen katılımcı ne yapmalı? Öncelikle Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği'nin ilişikteki linkinden kendisine uygun olan aracı kurumu seçerek bir yatırım hesabı açılmalı. (https://www.tspb.org.tr/tr/uye-bilgileri/ ) Yatırım hesabı açılacak aracı kurumun; yakınlık, en az yatırım limiti, kurtaj oranları (aracılık komisyonu), canlı veri sağlayıp-sağlamadıkları, bilgilendirme bültenleri ve iletişim kabiliyeti vb. açısından değerlendirmeleri önemli. Uygun aracı kurumda hesap açıldıktan sonra anlık fiyat bilgisi, işlem hacmine göre ücretli veya ücretsiz şekilde pek çok aracı kurum tarafından sunuluyor, yatırım tavsiyeleri ve öneriler de barındıran günlük, haftalık, aylık bültenler hazırlanıyor.

Sadece aracı kurum ve bankalarda yatırım hesabı açmak yetmiyor, aynı zamanda bir anket yoluyla yatırımcının risk kapasitesinin de ölçülmesi gerekiyor. Böylece yatırımcıya önerilecek yatırım araçları belirleniyor. Kapasitesinin üstünde risk almasının önüne geçilmeye çalışılıyor.

5-BORSAYA NASIL EMİR İLETİLİR?

Diyelim, aracı kurumda hesap açıldı, borsaya emir nasıl iletilecek? Aracı kurum ve bankaların emir iletiminde kullandıkları mobil uygulamalar, telefon veya internet siteleri, anlık işlem yapma olanağı sağlıyor. Yatırımcıların en çok kullandığı emir tipleri 'limit fiyatlı emirler' ve 'piyasa emirleri'dir. Limit fiyatlı emirlerde yatırımcı hangi fiyattan işlem yapmak istediğini belirtiyor. Dolayısıyla belirtilen fiyatın dışında herhangi bir fiyattan işlem gerçekleşmiyor. Halbuki piyasa emirlerinde işlem adedi belirtilmekle birlikte, işlem fiyatı boş bırakılıyor. Bu durumda emir borsaya iletildikten sonra alım yapılmak isteniyorsa, satışta ilk sırada bekleyen emirle karşılaşıyor. Yatırımcı satış yapmak istiyorsa ise bu kez alımdaki en iyi alış fiyatı ile emir karşılanıyor. Yani piyasa fiyatlı emirlerin hangi fiyattan gerçekleşeceği anlık işlemlere bağlı.

Olağanüstü durumlarda borsa emir almayı durdurabiliyor, işlemlere ara verebiliyor. Buna 'devre kesmek' deniyor. Böylece olağanüstü fiyat hareketliliğinin yarattığı zararlardan yatırımcıları korumak hedefleniyor.