Dünyada en çok ticareti yapılan mallar

PARA DÜNYA/ ALEV RİGEL ABD, dünyada en çok ticareti yapılan sektörlerin 12'sinde, Çin ise beşinde söz sahibi. Almanya, otomobil, motorlu araç parçaları ve ecza ürünlerinde en büyük ihracatçı. İsviçre, altın ithalatında da ihracatında da bir numara. Merkezi, ABD'de Güney Kaliforniya'da bulunan yazılım şirketi Teletrac Navman'ın verilerine göre, dünyanın en çok ticareti yapılan 15 kalemine birlikte bakalım:

(1) Otomobil

Adının (car), kağnı arabasından geldiğini biliyor muydunuz? Eskiden büyük baş hayvanların çektiği iki tekerlekli arabaya Latince "carrum" deniyormuş. İlk otomobiller, buharla çalışıyor olsa da İngilizler, "kendi kendine giden araç", "atsız araba" gibi adlar da takmışlar. Eski Yunanca'da "autos" (kendi kendine) ve "mobilis" (hareket edebilen) kelimeleri birleştirilince bugünkü adına kavuşmuş. Kelimeyi önce Fransızlar benimsemiş. Ama otomobil Almanya'da icat edildi. Almancası (Wagen) nerede? Bu kelime, Almanya ve Avusturya'dan başka yerde kullanılmıyor. Bu konuyu tarihçilere bırakalım. Günümüzde otomobilin yıllık üretiminin 60 milyon adet civarında olduğunu görüyoruz. Ama bu rakam değişken. Birkaç yıl önce rakam, 67 milyondu. Sebeplerini tahmin ediyorsunuz. Covid-19, savaşlar vs. ABD'nin de Avrupa'nın da liderliği çoktan geride kaldı. Bugün en çok otomobili 20 milyonla Çin yapıyor. Bu ülkeyi, Japonya, Almanya, Güney Kore ve Hindistan takip ediyor. Ama en geniş pazar Çin ve ABD'de.

(2) Rafine Petrol

Rafine (işlenmiş) petrol denince akla, benzinden mazota, uçak yakıtı kerosenden, kalorifer yakıtına kadar değişik alanlarda kullanılan petrol ürünleri geliyor. Modern petrol rafinerileri bugün bir milyona yakın varil (bir varil 159 litre) ham petrol işleyebiliyor. Ham petrol ilk kez 9. yüzyılda Bağdat'ta İslam bilginleri tarafından kullanılır hale getirildi. Azerbaycan topraklarındaki ham petrolü de İslam bilginleri işledi. O yıllarda petrolü toprak altından çıkarmaya gerek yokmuş. Toprak üstünde katran halinde varmış zaten.

(3) Entegre Devre

"Chip", "Mikroçip", IC (Integrated Circuit) gibi adlarla da bilinen bu elektronik devre setleri, bugün yaşantımızın her safhasında var. Olmasalardı, hayatımızın ne kadar zor olacağını hiç kimse tahmin bile edemez. Milyonlarca hatta milyarlarca transistör ve elektronik elemanın bir arada olduğu bu devreler, bilgisayarlardan cep telefonlarına ev aletlerinden otomobillere kadar aklınıza ne gelirse her alanda bize yardımcı oluyorlar. Boyutları, maliyetleri çok düşük, kullanıldıkları alan ise sayılamayacak kadar fazla. Covid-19 döneminde entegre devre üreten fabrikalarda işlerin aksaması, dünya çapında bir krize neden olmuştu.

(4) Otomobil Parçaları

İlk yapıldığı yıllarda otomobil, birkaç yüz parçadan oluşuyordu. Yedeklerini de bulmak çok zordu. Otomobil sahipleri, hızlı koşan bir genç kiralar, bu genç de otomobilin arkasından koşarak düşen parçaları toplardı. Ne de olsa o yıllarda otomobiller, koşan bir gençten daha hızlı gidemiyordu. Günümüzde otomobiller, 30 bin - 40 bin parçadan oluşuyor. Yedek parça satışı, otomobilin kendisini satmaktan daha kazançlı. Düşünebiliyor musunuz? Onlarca ülkenin ya da şirketin yaptığı otomobillerin, çok sayıda modeli ve on binlerce yedek parçası bulunuyor. Neyse ki çoğu otomobil, modeli ne olursa olsun aynı parçaları kullanıyor. Sadece karoseride değişiklik yapılıyor. Vidasına kadar değişik bir otomobil modeli yapmanın mali açıdan imkanı yok.

(5) Bilgisayar

Bilgisayar, bir dizi aritmetik ve mantık dizisini programlayabilen bir makinedir. 0 ve 1'lerle çalışır. Bu çalışma şekli, ilk yapılan bilgisayarlarda da vardı, günümüzün süper bilgisayarlarında da var. Aslında otomobil maddesine bir de yedek parçalar eklediğimiz gibi bilgisayara da çevre cihazlarını eklememiz gerek. Yazıcı, işletim sistemleri, yazılım, donanım, şebekeler, programlar vs. Bilgisayarların, abaküs denen basit bir hesap tahtasından çıktığına inanmak çok zor. Abaküslerin de bilgisayar işlemcileri gibi onlar, yüzler, binler ve adeta sonsuza dek uzanıyormuş gibi görünen haneleri mevcut. Bugünkü yaşantımızı, bilgisayarsız düşünemiyoruz.

(6) Ecza Ürünleri

İlaç endüstrisini, yıllık bir trilyon doları aşan bir sektör olarak otomobilden sonra ikinci sıraya koyan araştırma şirketleri de var. Bu sektörü, sadece eczaneye gidip birkaç kutu ilaç almakla değerlendirmeyin. Araştırma, test etme, patent alma, pazarlama faaliyetlerini de sayarsanız, sektörün ne kadar devasa olduğunu anlamakta zorluk yaşamazsınız. Bu sektör, her yıl yüzde 1.8 oranında büyüyor. Oranın küçük olduğunu düşünmeyin. ABD, sektörün en hızlı geliştiği ülke konumunda. Çünkü lobi faaliyetleri de hayli yüksek meblağlara mal oluyor. Bu alanda lobi faaliyetleri ABD'de 1928 yılında başladı. Doktor ya da eczacı "ayrıntı adamları" (o zamanlar, ilaç temsilcilerinin adı buydu) yeni ilaçları, ilgili çevrelere detaylı bir şekilde anlatırlardı. 1980'lerde yöntem değişti. ABD'de, TV'de ilaç reklamı yapmak serbest. Bazı ülkeler, bu serbestliği tanımıyor.

(7) Altın

İngiliz iktisatçı John Maynard Keynes (1883-1946) altın için, "barbarlardan kalma bir emanet" demiştir. Keynes'in görüşü ne olursa olsun altın, dünyanın zenginlik sembolüdür. O kadar nadir bir metaldir ki, kayıtlı tarihi boyunca çıkarılan altın miktarının aynısını, bir fabrika bir saatte demir olarak döker. 1910'dan beri üretilen altının yüzde 75'i hala dolaşımdadır. Bütün dünyadaki altın madenlerinin sadece yüzde 20'sinin işlendiği tahmin edilmektedir. Altın o kadar esnektir ki 1 ons (31 gram) altından 80 km uzunluğunda tel çekilebilir. Paslanmaz ve mücevher olarak takıldığında deriyi tahriş etmez. Eğer tahriş ederse altın sahte demektir. En büyük işlenmemiş altın külçesi, 1869'da Avustralya'da çıkarıldı. Tamamen saf olan külçe 2 bin 248 onstu (69 kilo 688 gramdı) ve toprağın sadece 5 cm altındaydı. Oysa günümüzde Güney Afrika'daki altın madenleri, yerin 3 bin 700 metre derinine kadar iner. İşçileri bu derinliğe asansörle indirmek, 20 dakikadan fazla sürer.

(8) Ham Petrol

Adından da anlaşılacağı üzere, toprak altından çıkarılan, işlenmemiş, sarı-siyah renkte bir hidrokarbondur. Ham petrolden endüstriyel malzemeler de üretilir, eczacılıkta kullanılacak ürünler de. Aldığınız ilaçlarda ham petrol bulunması, sıra dışı bir imalat değildir. Modern yaşamın vazgeçilmez ürünü olan ham petrol, sadece motorlu araçlara, gemilere, uçaklara yakıt sağlamakla kalmaz. Asfalt, plastik, tekstil, soğutucular, boya, sentetik kauçuk, gübre, haşere ilacı ve aklınıza ne gelirse hemen hemen her alanda kullanılır. Her gün dünyada 100 milyon varilden fazla petrol işlenir ve tüketilir.

(9) Telefon

Çocukluğumuzdan beri telefonun mucidinin, Amerikalı Alexander Graham Bell olduğunu sanıyorduk. İcadın patenti 1876'da alınmıştı. Oysa İtalyan göçmen Antonio Meucci, 1849'da "konuşan telgraf" adını verdiği bir icadını açıklamıştı. 1871'de de patentini aldı. Ama zamanın tek iletişim aracı telgrafın yetersizliği, mucidin tevazu gösterip elini çabuk tutmaması gibi nedenlerle icat, Bell'e yazıldı. ABD Temsilciler Meclisi, 11 Haziran 2002'de kabul ettiği yasa tasarısıyla bu onuru Meucci'ye verdi. Kim olursa olsun telefon, harika bir icat. Bugün geldiği nokta inanılmaz. Onunla her yerde konuşuyoruz ve yanı sıra onlarca özelliği bünyesinde barındırıyor. İlk kişisel mobil telefon hizmeti 1973'te başlamıştı. Aradan geçen 50 yılda adı, "akıllı telefon" oldu.

(10) Yayın Ekipmanları

Radyo ve televizyon için gerekli ekipmandan söz ediyoruz. İskoçyalı John Logie Baird, 25 Mart 1925'te Londra'nın ünlü Selfridges mağazasının önünde ilk gösterisini yaptığında büyük ilgi çekmişti. Görüntü hayal meyaldi ama yine de heyecan vericiydi. Ama kendisi, o zamana kadar olan birkaç icattan faydalanmıştı ve yaptığı alıcı, tamamen mekanikti. Elektronik bir TV alıcısı için dört yıl kadar bir zaman geçmesi gerekecekti. Baird, birkaç parçayı bir araya getirerek televizyonunu yapmıştı ama bugün TV yayını için yüzlerce yardımcı unsurun bir araya gelmesi gerekiyor. Artık TV olmayan ülke yok gibi. Ama TV yayıncılığının arkasındaki ekipmanların pazarı, dünyada en çok ticareti yapılan on kalem arasında yer almayı da başarıyor.

(11) Elmas

On binlerce, bazıları milyonlarca dolara satılan elmas, aslında bir kömür parçası. Karbonu belli ısıda ve çok yüksek basınç altında sıkıştırırsanız elmas elde edersiniz. Ama bunu sizin için doğa da yapar. Doğal elmasların yaşı bir milyarla 3.5 milyar yıl arasında değişir. Ne var ki bu doğal elmaslar, dünya yüzeyinden 150-250 km derinde şekillenmiştir. Elmas ticaretinin yapıldığı önemli merkezler; Antwerp (Belçika), Amsterdam, Londra ve New York'tur. Bu kentler, ticaretini yapar. Üretimin yüzde 92'sini ise Hindistan'daki Surat kenti gerçekleştirir. Surat elmastan, yılda 60 milyar dolardan fazla gelir sağlar. Afrika'nın güneyinde, denizle kıyısı bulunmayan ülke Botswana ise tek bir madenden, yılda 12.5 – 15 milyon karat (2.5 – 3 ton) elmas elde eder.

(12) Petrol Gazı

Biz bunu LPG olarak biliriz. Sıvılaştırılmış petrol gazı (Liquified Petroleum Gas) olarak. Petrol yataklarının üzerinde bulunan doğal gazın ayrıştırılmasıyla elde edilir. Basınç altında sıvılaşan, renksiz, kokusuz, havadan ağır, yanıcı bir gazdır. Bir sızıntı halinde hemen anlaşılabilmesi için koku ilave edilir. Genelde yüzde 70'i bütan, kalanı propandır. Sıvılaştırılması, ticari açıdan çok önemlidir. Çünkü 250 litre gazı, bir litrelik hacme sıkıştırabilirsiniz. Üretimi, yılda 350 milyon ton kadardır. Bu kaynağın ne zaman biteceğini hesaplamak istiyorsanız dünyada çıkarılmayı bekleyen 300 trilyon metreküp gaz olduğunu söylemeliyiz. Üretiminin her yıl yüzde 2.2 oranında arttığını da hesaba katmalısınız.

(13) İnsan/Hayvan Kan ve organı

Tüyler ürperten bir konu. Ne yazık ki insan kanı ve organı ticaretinin hacmi, listede ilk 15'e girecek kadar yüksek. Ülkemizde bile organ nakli bekleyen binlerce hasta var. Çok uzun zamandan beri "organ nakli turizmi" bile gelişti. İşinizi şansa bırakmak istemiyorsanız bu işin ticaretini yapan uluslararası legal ya da illegal kaynaklara baş vurabilirsiniz. Yine de hem donör hem alıcıyı bir araya getirmek kolay bir iş değil. Bu trafik ülkelerin güneyinden kuzeyine, dişilerden erkeklere, renkli insanlardan beyazlara doğru oluyor. Öncelikle böbrek nakli çok yaygın. Her yıl Pakistan'dan 3 bine yakın böbrek satın alınıyor. Kanada ve Birleşik Krallık'ta 30-50 nakil ameliyatı, yasa dışı yollardan yapılıyor. Organ ve kan naklinde fiyatlar bin 300 dolardan başlıyor, 150-160 bin dolara kadar çıkıyor.

(14) Uçak

Biz uçak ticaretini, daha yüksek sıralarda beklerdik. Çünkü siz bu satırları okumaya başladığınızda, dünyanın her yerinde en az dokuz bin uçağın havada olduğunu bilmek şaşırtıcı. Günde ise tahminen yüz bin uçuş gerçekleşiyor. Buna tüm hava araçları dahil olsa da rakam çok yüksek ("Airplane", sadece uçaktır. "Aircraft" kapsamına ise uçak, helikopter, hava gemisi, sıcak hava balonu girer). Uçak ticareti son derece karmaşık bir konudur. Size şu kadarını söyleyelim. Uçak bileti aldığınızda nerelere ödeme yaptığınızı biliyor musunuz? Bilet parasında sadece havayolu şirketinin değil, vergilerin, havaalanı işletme masraflarının, uçak yapımcısı şirketin payları vardır.

(15) Kamyon

İhtiyaç duyduğumuz maddeleri uçaklar, gemiler taşır. Ama yaşadığımız semtlerdeki marketlere sevkiyatı kamyonlar gerçekleştirir (TIR'lar da kamyon kapsamında sayılıyor). Kamyonlar, güçlü dizel motorlarla hareket eder. Benzin motorlu bir kamyon, yerinden bile kalkamaz. İkisi de çevre için zararlı. Ama dizeller daha zararlı. Elektrikli kamyonlar da yapılıyor fakat çok az. 2027'de dünya kamyon filosunun yüzde 7'sini oluşturacaklar. Yetersiz. Biz gürültülü, havayı ve suyu kirleten kamyonlara uzun süre daha mahkumuz. Bu durumun sağlığımız için tehlike oluşturduğunu söylemeye gerek yok. Kısa vadeli çözüm, ilk kez Avrupa'da görüldü. Karayolu trafiğini demiryoluna kaydırmaya başladılar. Kamyon yapımcısı şirketler, 2030 yılında sıfır emisyonlu kamyonlar yapacaklarına dair söz verdiler. Ama ciğerlerimizin o kadar beklemeye gücü yok.

Not: Rakamlar, geçen yılın ilk üç çeyreği için geçerlidir.