PARA DÜNYA/ ALEV RİGEL Atlantik ve Pasifik okyanuslarını birbirine bağlayan Panama Kanalı, gemilerin Güney Amerika'nın güney ucundan geçmesine gerek bırakmadığı için her yıl milyarlarca dolarlık tasarruf sağlıyor. Ama bu kez bir tehlike var. Kanal işletmeciliği "Panamanian Canal Authority" başkan yardımcısı Boris Morena, geçişe imkan sağlayan göllerin su seviyesinin minimuma yakın olduğunu belirtti. Son derece kuru bir mevsimde olduklarını kaydeden Moreno, kanalın her iki ucunda da onlarca geminin geçiş için beklediğini, bazılarının beklemeyi göze alamayıp Güney Amerika'nın Horn (Boynuz) Burnu'ndan dolaştığını kaydediyor. Moreno, gemi geçişlerinin günlük 36'dan 32'ye düştüğünü, kuraklığın devam etmesi halinde sayının giderek azalacağını ve dünya deniz ticaretinin tehlikeli boyutlara varabileceğini ifade ediyor. Ayrıca gemiler, dibe vurmamak için yüzde 40 oranında daha az kargo taşıyor. Kanalın her iki ucunda genelde 140 gemi bekliyor. Mayıs ve aralık ayları arasında yağmur mevsimi olduğundan bekleyen gemi sayısı 90'a düşüyor. Trafiğin yoğun olduğu günlerde sayı 160'a çıkıyor.
Panama Kanalı, girişte de çıkışta da "kilit" ya da "alavere" denen havuzlardan oluşuyor. Gemiler bu havuzlarda göllerin seviyesine yükseltiliyor, sonra da deniz seviyesine indirilmek üzere yine havuzlara alınıyor. Deniz seviyesinden 26 metre yüksekte olan göllerden alınan tatlı su ise, okyanusa boşaltılmak zorunda. Her gemi için, büyüklüğüne göre 55 milyon litre ile 500 milyon litre su kullanılıyor. Göllerin en büyükleri olan Gatun ve Alhajuela, bazı nehirlerin yatakları değiştirilerek ekstradan beslenmeye çalışılıyor. Alhajuela'nın su seviyesi ilkbaharda yedi metre düştü. Bir başka deyişle gölün suyu yüzde 10 azaldı. Ek rezervuarlar inşa edilmesi de gündemde. Bu göl, aynı zamanda, yakınlardaki Panama City'nin su ihtiyacını karşılamakta da kullanılıyor. Kanal yöneticisi Ricaurte Vasquez Morales, "Tamamen iklime bağımlıyız. Yağmur yağar, su olursa bir sorun olmaz. Aksi halde gemiler 20 bin kilometre daha fazla yol alıp güneyden dolaşmak zorunda kalır" diyor.
DAHA PAHALI OLACAK
Aslında kanalda su sıkıntısı 2109'da başladı. Kaynaklar, 3 milyar metreküp azaldı. Kanalı işletmek için her zaman 5.25 milyar metreküp su bulunması gerekiyor. Yeni rezervuarlar olmaksızın kanalın işletilmesi her geçen yıl daha zor olacak.
Bu kötü durum, El Nino akıntısıyla daha da kötüleşti. Pasifik Okyanusu'nun tropik enlemlerinden gelen El Nino, bölgenin ortalamadan daha yüksek sıcaklıklar yaşamasına neden oluyor. El Nino'nun sadece Orta Amerika'da değil, küresel olarak sıcaklığı artıracağı tahmin ediliyor. Bu nedenle 2023 ve 2024 yıllarında sıcaklıklarda rekor düzeyler görülebilecek.
Dünyanın en büyük deniz nakliyat şirketlerinden Maersk'ün yöneticisi Antonio Dominguez, "Kuraklığın devam etmesi halinde, nakliye maliyetleri artacak, mal tesliminde gecikmeler yaşanacak, bu da kurşun kalemden iş makinelerine kadar her ticari nesnenin daha pahalı olması anlamına gelecek" şeklinde konuşuyor. Kanalı en çok kullanan ülkeler; ABD, Çin, Güney Kore, Kolombiya ve Japonya.
2022'de 14 binden fazla gemi kanaldan geçti. Toplam 518 milyon ton kargo taşındı. Panama devletinin hazinesine 2.5 milyar dolardan fazla para girdi.
Panama'daki su sorunu nedeniyle bölge ülkeleri harekete geçti. Nikaragua, 2014 yılında alternatif bir kanal açmakta olduğunu duyurmuştu. Meksika da güneyde bir koridor açabileceğini vurgulamış, Meksika Körfezi'ni Pasifik Okyanusu'na bağlayan bir tren yolu inşa edilebileceğini belirtmişti.
Süveyş Kanalı'nda böyle bir sorun yok. Bu kanal, deniz seviyesindeki çöller kazılarak, doğal Timsah Gölü kullanılarak gemi geçişlerine açıldı. Burada alavere havuzlarına gerek bulunmuyor.
Sadece Panama değil, Almanya da kuraklık yaşıyor. Ülkedeki su yolları sığlaştığından mavnalar, fazla yük alamıyor. Bazı sığ bölgelerden hiç geçemiyor.
1881'DE FRANSIZLAR, KANALI AÇMAYA BAŞLADI
* Orta Amerika'ya kanal açma fikri ilk kez 1513'te İspanyollar tarafından düşünüldü. Kaşif Vasco Nunez de Balboa, iki okyanus arasında kanal açma fikrini ilk ortaya atan kişiydi. Ancak teknik yetersizlikler, zorlu doğa şartları, yüksek maliyet ve gölün deniz seviyesinden yüksek oluşu, kanalın yapımını 400 yıl kadar geciktirdi.
* 1879'da Paris'te toplanan "Uluslararası Coğrafya Bilimleri Kongresi", Panama'da bir kanal açılmasına karar verince, daha önce Süveyş Kanalı'nı yapmış olan Fransız mühendis Ferdinand de Lesseps, inşaatın zorluğunu yeterince dikkate almadan projeyi yürütme görevini üstlendi.
* 1881'de Fransızlar, kanalı açmaya başladı. Her gün 43 bin işçi çalışıyordu. Ancak işin zorluğu, yanlış planlama, hastalıklar ve dolandırıcılık iddiaları, şirketin 1889'da dağılmasına neden oldu. Fransız mühendisler, sekiz yılda sadece birkaç kilometre kazı yapabildiklerini fark ettiler. Asıl büyük zorluk ise sıtma ve sarıhumma hastalıklarıydı. 20 bin işçi hayatını kaybetmiş ve 260 milyon dolar boşa harcanmıştı.
* 1892'de resmi bir soruşturmanın ardından Fransız hükümeti, Lesseps'in şirketine dava açtı. Lesseps, 1893'te oğlu Charles ile birlikte beş yıl hapis cezasına çarptırıldı. Ancak hapse sadece Charles girdi.
* 1903'te Panama ile ABD arasında imzalanan Hay-Buneau-Varilla Antlaşması'yla bölgede kanal açma hakkı ABD'ye verildi. Aslında ABD, önceleri bu işle ilgilenmiyordu. İspanya ile savaşmaya başlayınca, ülkenin batı sahillerindeki savaş gemilerinin doğuya getirilmesi kısa süreceğinden kanal birden ilgi odağı oldu. Amerikalılar işe, sivrisineklerin kökünü kurutmakla başladı. Bataklıklara petrol dökülerek sivrisinek yuvaları imha edildi. Temizlik işi 1.5 yıl sürdü. Hafriyatta çıkan toprağı boşaltmak, inşaatta çalışan 40 bin işçiyi ve malzemeleri taşımak üzere 725 kilometre ray döşendi. Ancak baş mühendisin işi bırakıp Rusya'ya gitmesi, o zamanlar başkan olan Theodore Roosevelt'i çok kızdırmış, yerine atadığı kişi için de "Başkanın emri olmadan istifa edemez" hükmü konmuştu.
* 1904'te ABD, Panama Kanal bölgesinin tamamının kontrolünü aldı. Panama Kanal Şirketi 'nin bütün hisseleri ABD'ye satıldı. ABD önce Nikaragua'da kanal açmayı düşündü. Ancak yanardağlar nedeniyle bölge, tehlikeli bulundu.
* 1906'da ABD Başkanı Theodore Roosevelt, Panama Kanalı'ndaki çalışmaları görmek üzere 9 Kasım'da bölgeye gitti. Böylece ilk kez bir ABD başkanı, ülke dışına çıkmış oldu.
* Barajlar 1912'de tamamlandıktan sonra su tutulmaya başlandı. Oluşan gölün yüzölçümü 430 kilometrekareyi buldu. İkinci projede kanalı açmak için çok büyük ve geniş hendekler kazıldı. Son olarak da kanalın her iki ucuna, 26 metrelik su seviyesi farkını giderecek dev boyutlarda alavere havuzları inşa edildi.
* Kanal, 15 Ağustos 1914'te açıldı. On yıl süren inşaat, 400 milyon dolara maloldu. İlk yıl bin gemi geçti. Oregon savaş gemisi, kanalı kullanarak doğu yakasına üç haftada gitti. Güney Amerika'yı dolaşsaydı, yolculuk en az 10 hafta sürecekti. Kanal, planlanan tarihten altı ay önce bitirilmişti. Öngörülen bütçeden de yüzde 4 tasarruf edildi.
* 1928'de Amerikalı maceracı Richard Halliburton, kanalı yüzerek geçti. Geçiş ücreti olarak 36 cent ödedi.
* 1966'da dünya turuna çıkan Türk denizci Sadun Boro (1928-2015), eşi Oda Boro (1935-2020), mürettebatın üçüncü üyesi "Miço" adlı kedi, yelkenlileri Kısmet ile kanaldan geçti. Ancak bulunduğu havuz su alırken tekneyi sabit tutmak çok zordu. Sadun Boro'nun tabiriyle en küçük hata, "tekneyi tükürük gibi havuz duvarına" yapıştırabilirdi. Sadun Boro'nun 46 yıl boyunca kullandığı ve yaklaşık 150 bin deniz mili yaptığı Kısmet, İstanbul/Hasköy'de, Rahmi Koç müzesinde sergilenmektedir.
*ABD ile Panama arasında birçok anlaşmazlık çıktıktan sonra 1977'de imzalanan anlaşmayla kanalın denetiminin Panama Cumhuriyeti'ne verilmesi kararlaştırıldı.
* Bir geminin geçişi için 1996-97 döneminde 32 saat gerekirken, 2000 yılından itibaren bu süre, beklemeler dahil 24 saatin altına düşürüldü.
* Kanal, ABD Bakanı Jimmy Carter ve Panama Devlet Başkanı Omar Torrijos arasında varılan anlaşma gereği 31 Aralık 1999'da Panama'ya resmen devredildi. Düzenlenen törende herkes Carter'dan duygusal bir konuşma bekliyordu. Carter, mikrofona eğildi ve kanalı kastederek Torrijos'a "Sizindir" demekle yetindi. Aslında Amerikan halkı şaşkın ve öfkeliydi. Carter eleştiri oklarının hedefi oldu. Durup dururken kanal neden Panama'ya verilmişti? Çünkü Panama şirketlerinin Amerikan bankalarına 1.8 milyar dolar borcu vardı. Kanal devredilerek bu paranın tahsil edilmesi garanti altına alınmıştı. Ama bunu o zamanlar hiç kimse bilmiyordu.
* 2007'de kanalı genişletme çalışmaları başladı. Proje, beş milyar 250 milyon dolara maloldu. Genişletme çalışmaları sonucunda gemiler için uzunluk 320 metreden 427 metreye, genişlik 33.5 metreden 55 metreye, derinlik (draft) de 13 metreden 18 metreye çıkarıldı.
* Çinli bir şirket Nikaragua ile 2013'te anlaşma imzaladı. Buna göre bir kanal da Nikaragua topraklarında açılacak.
* Kanalı kullanabilecek büyüklükte gemilere Panamax denir. Yine de Maersk'ün 20 bin konteyner kapasiteli yük gemileri Panama'dan geçemeyecek kadar büyüktür.
* Dünyada beş büyük ticari su yolu vardır. Bunlar; Panama, Mısır'da Kızıldeniz'i Akdeniz'e bağlayan Süveyş, Endonezya ve Malezya arasında Malakka, İran ve Umman arasında Hürmüz ve Cibuti ile Yemen arasında Bab-ül Mendeb.
* Panama Kanalı, 50 mil (77 km) uzunluğunda. Horn Burnu'ndan dolaşmak ise 12 bin 500 mil (20 bin km). Bu mesafe, Ekvator uzunluğunun yarısı kadar. Ayrıca burun, büyük gemiler için bile dünyanın en tehlikeli suları.
* Kanal geçişi sırasında kaptanların kendi gemilerini kullanmalarına izin verilmez. Özel olarak yetiştirilmiş Panamalı kaptanlar, idare ve komutayı devralır.
* Atlantik tarafında üç Gatun havuzu, Pasifik tarafında da üç Miraflores havuzu, gemileri Gatun gölüne kadar kademeli olarak yükseltir ve indirir.
* Astronomik geçiş ücretleri iki gemiye aittir. On bin konteyner taşıyan kargo gemisi Benefactor, 829 bin dolar, gezi gemisi Norvegian Pearl, 375 bin 600 dolar geçiş ücreti ödemiştir.
* 160 ülkede bin 700 limandan kalkan gemiler, Panama Kanalı'nı kullanır.
