22 milyar dolarlık korku!

ALEV RİGEL Bundan altı yıl kadar önce İtalya'daki zeytin üreticileri, birşeylerin yanlış gittiğini fark ettiler. Bazı ağaçlar yanmış gibi görünüyordu. Dalları kurumuş, yaprakları kahverengine dönmüştü. Korkunç bir gözlemdi bu. Ağaçlar yıkandı, kuruyan dalları kesildi. Ama faydası olmadı. Ziraat mühendisleri bile çaresiz kaldı. Binlerce ağaç öldü. Bazı bölgelerde kayıp o kadar fazlaydı ki, zeytin ağacı mezarlığı olarak anılmaya başladı. Bu ağaçlar, yüzlerce yıl günümüze kadar gelebilmişti. Sayısız savaş görmüş, çoğu kez kötü hava şartlarına karşı koymuşlardı. Şimdi neden böyle bir şey olmuştu? Puglia bölgesinde zeytin yetiştiren Federico Enzo ve oğlu Manni, ağaçlar için, "Bize ölümsüzlük duygusu veriyorlardı. Nesiller boyu zeytin ürettiler. Şimdi onların, cansız bir kütüğe dönüşmesini göz yaşları içinde izliyoruz" diyor.

Ağaç katilleri, "xylella fastidiosa" adlı bakteriler. Sadece İtalya'da değil, İspanya ve Yunanistan'daki zeytin ağaçlarını da tehdit ediyor. Bu üç ülke, Avrupa'nın zeytinyağı ihtiyacının yüzde 95'ini karşılıyor.

Güney Avrupa'da yapılan bir araştırma, kötü bir tablo çizdi. Bu bakterinin üstesinden gelinemezse, üretici ülkeler, önümüzdeki 50 yılda toplam 22 milyar dolardan fazla para kaybedecek. İtalya Doğal Hayatı Koruma Enstitüsü'nden Maria Saponari, "Şimdilik çaresi yok gibi gözüküyor ve bakteriler hızla yayılıyor" diyor. Zaten koronavirüs döneminden büyük bir darbe almış olan zeytin üreticileri, yeni bir dertle karşı karşıya. Bakteri, zeytin ağacı içinde, su kanallarını tıkıyor ve ağacın kurumasına neden oluyor.

ÜRETİCİLER HER ŞEYİ DENEDİ

Sorun aslında yeni değil. Saponari, yıllardır bu konu üzerinde inceleme yapıyor. Bakterinin her iki Amerika kıtasından geldiğine inandığını söyleyen Saponari, zeytin üreticisinin her şeyi denediğini, hastalıklı ağaçları karantinaya aldığını ama işe yaramadığını ifade ediyor. İtalya, 10 yıl kadar önce Amerika'dan kahve fidanları ithal etmeye başlamıştı.

"Devasa bir tarihi ve kültürel hazineyi kaybetmek üzereyiz" diyen üretici Gianni Cantele, "Ülkemiz topraklarının büyük bölümünü, zeytin ağaçları tanımlıyordu. Şimdi bu görüntüyü ebediyen kaybetmemize çok az zaman kaldı. Ağaçları ilgiyle izleyen turistlere bile birşey gösteremiyoruz. Durumumuz çok kötü" şeklinde konuşuyor. Bakterinin yayılma hızının yılda 20 km olduğunu kaydeden Cantele, bakterinin bir virüs mü yoksa mantar mı olduğunun bile anlaşılamadığını hatırlatıyor.

DÜNYANIN EN TEHLİKELİ BİTKİ BAKTERİSİ

Avrupa Birliği Komisyonu xylella'nın, dünyanın en tehlikeli bitki bakterisi olduğunu ve gizli bir kuraklık oluşturduğunu düşünüyor. İtalya'da zeytin üreten yüzlerce aile olduğunu kaydeden Komisyon, mağdur ailelerin başka ürünlere yönelip, zeytin piyasasında fiyatları roket hızıyla yukarı çekmesinden endişe duyulduğunu vurguluyor. Komisyon 2014'te, hastalıklı ağaçların hatta bu ağaçların etrafındaki sağlam ağaçların imha edilmesini teklif etmiş, üreticilerden büyük tepki toplamıştı. Zeytin toplama işinde çalışan 10 binlerce kişi de diken üstünde.

İtalya'da bazı üreticiler, ölü ağaçların kapladığı alanda başka üretimler yapmaya başladı bile. Kaybettikleri toprakların yüzde 20'sini başka ürünlere ayırmak, zararlarını karşılayacak nitelikte. "Ama zeytinden vazgeçmek çok zor. O bizim hikayemiz. Hikaye de henüz sona ermedi." diyor Cantele.

İSPANYA DA TEHDİT ALTINDA

Xylella bakterisi, sadece İtalya için değil, Güney Avrupa için büyük tehdit. İspanya'da da durum son derece endişe verici. Dünyanın en büyük zeytin ve zeytin ürünleri üreticisi konumunda olan İspanya'da badem ve üzüm bağları da hastalıktan etkilenmeye başladı. İspanyol Ulusal Araştırma Konseyi'nin Sürdürülebilir Tarım Enstitüsü'nden patolog Blanca Landa, "Neler olacağını asla bilemez, tahmin edemezsiniz. Endülüs'te (Güney İspanya) dolaşırken zeytin ağaçlarının azaldığını fark etmek, benim için felaket derecesinde bir üzüntü kaynağı. İspanya'da her evde, her öğün sofraya zeytinyağı getirilir. Misafirlere zeytinyağı ikram etmek, bir gelenektir. Bakteri daha fazla yaygınlaşmadan bunun çaresini mutlaka bulmamız gerekiyor" diyor. İspanya, dünyanın en büyük zeytin üreticisi. İtalya'nın 3.5, Yunanistan'ın 2.5 katı zeytin üretimi yapıyor.

ZEYTİN NOTLARI

* Zeytin, ağacında önce yeşil olarak olgunlaşmaya başlar. Zamanla açık kahverengi, kırmızı, mor olur. En sonunda siyaha dönüşür. Zeytinin rengi siyaha dönüşse bile olgunlaşması tamamlanmış değildir. Olgunlaşma zaman alır. Bu nedenle üretici, yeşilken toplayıp oksijen, salamura ve kimyasallarla zeytini siyahlaştırır.

* Zeytini dalından koparıp yemeniz tavsiye edilmez. Tadı, zeytine hiç benzemez. Ham zeytin acıdır ve çok farklı bir yapıdadır. Acılığının alınması ve bildiğimiz zeytin tadına varması için değişik işlemlerden geçirilir.

* Dünyada yıllık 20 milyon tona yakın miktarda zeytin üretilir. Ürünün yüzde 90'ı zeytinyağı, kalanı kahvaltılık zeytin olur. Presleyerek yağ çıkarmak için yeşil zeytin daha uygundur. Ancak üreticiler, yeşil zeytinle siyah zeytini belirli oranlarda karıştırarak prese gönderir.

* Günümüzün zeytin ağaçları, 20-40 milyon yıl önceki (Oligosen dönemi) zeytin ağaçlarının torunlarıdır. Bu bilgiyi, İtalya'da bulunan zeytin ağacı fosillerinden öğreniyoruz. Akdeniz bölgesindeki zeytin ağaçları en az yedi bin yıl önceki ağaçların devamıdır.

* Zeytin ağaçları, 5-6 yıl geçmeden ürün vermez. 40-50 yıl geçmeden de maksimum verimlilik düzeyine gelemez. 300-600 yıllık ağaçlar, üretim kapasitesi azalsa da ürün vermeye devam eder. Ağaçlara zarar vermek, pek çok ülkede büyük suçtur. Eski Yunan'da kesene verilen ceza, idam olmuştur.

* Kadınların ilk makyaj malzemesi, zeytinyağıdır. Yağı, değişik renkte çiçeklerle karıştırıldığında doğal, sağlıklı bir makyaj malzemesi haline gelir. Kömürle karıştırılarak elde edilen siyah renkli makyaj ürünü için aynı şeyi söyleyemeyiz.

* Yunanistan'da 2022 itibarıyla 10.4 milyon nüfusa karşılık, 170 milyon zeytin ağacı vardır. Dünyada Yunanistan'daki ağaç sayısından çok insan nüfusu olan sadece 7 ülke mevcuttur.

* Zeytinin binden fazla türü olduğu bilinmektedir. Ancak düzenli olarak üretimi yapılan sadece 150 tür vardır. Farklı türleri oluşturan sebepler; zeytinin yetiştirildiği değişik bölgelerden, toplanma zamanından, işleme aşamalarından, iklimden kaynaklanır.

* Zeytin ve zeytin ağacı, barışın sembolüdür. Farklı kültürlerde ve dinlerde şeref nişanıdır. Zeytin dalı, aynı zamanda gücü temsil eder. Birleşmiş Milletler'in bayrağındaki desen, dünyanın etrafını saran iki zeytin dalından oluşur.

* Latince'de zeytin anlamına gelen "oliva" kelimesi, Yunanca'dan ödünç alınmıştır. Botanik adı ise, "Olea Europaea"dır.

* Teknik olarak zeytin, bir meyvedir. Ancak bunun aksini iddia edenler de vardır.

* MÖ 3.000 yılından bu yana zeytinin ticari olarak üretiminin yapıldığı yer, Girit adasıdır. Bölgedeki uygarlıkların zenginlik kaynağının, zeytin olduğu tahmin edilmektedir. Yunanistan'ın Santorini adasında da zeytin yaprağı fosilleri bulunmuştur.

* Eski Yunan'da kralların dinç gözükmek, atletlerin de güçlenmek için vücutlarına zeytinyağı sürdüğü bilinmektedir. Halk da saçlarına ve vücutlarına aynı amaçla zeytinyağı sürmekteydiler.

* Yunanistan'daki tapınaklarda yakılan "sonsuzluk ateşi"nin hammaddesi, yüzlerce yıl zeytinyağı olmuştur. Olimpiyat Oyunları'nda da kazananlara, zeytin dallarından yapılmış bir taç giydirilirdi. Bu gelenek, 2004 Atina Olimpiyat Oyunları'nda yeniden canlandırılmıştır.

* 1975'te Yunanistan'da meydana gelen bir trafik kazası, yüzlerce yıllık bir zeytin ağacını ortaya çıkarmıştır. Kaza yapan otobüsün kopan tekerleğinin yuvası toprağı kazımış, ortaya çıkarılan ağaç yeşillenmeye başlamıştır.

* Zeytin, Amerika kıtaları için yabancıdır. İspanyol koloniciler, 1500'lü yıllarda, yanlarında getirdikleri zeytin fidanlarını, Pasifik sahillerinde yetiştirmeyi başarmıştır. Burada iklim, Akdeniz iklimine çok benzer. Öncü denizci, fidanları Peru'ya diken Antonio de Rivera'dır.

* İspanyol misyonerler zeytin fidanlarını, 18'inci yüzyılda, Kuzey Amerika'nın Pasifik sahillerine de götürmüştür. Ancak 20'nci yüzyılın sonlarına kadar zeytin, Amerika'nın bilinen bir ürünü olamamıştır. Her şey, Kaliforniya'ya dikilen iki zeytin fidanıyla başlamıştır (1980'lerde Amerikan marketlerinde, parfüm şişesi büyüklüğünde şişelerde satılan zeytinyağının bugün marketlerde litrelik onlarca markası ve ayrı reyonları bulunur.)

* Bütün dünyada 800 milyon zeytin ağacı olduğu tahmin edilmektedir.

* Zeytinde, yağın yanı sıra A, B, E ve K vitaminleri ile mineraller bulunur. Yüzde 80 kalorisi, yağdan gelir. Yağının (oleik asit), kansere ve kalp hastalıklarına karşı koruyucu olduğu bilinmektedir. Oleik asit, yaşlanmada görülen deri kırışıklığını da yüzde 20 oranında azaltır. Özellikle E vitamini, mükemmel bir antioksidandır.

* Yedi litre zeytinden bir litre zeytinyağı çıkar. Bütün dünyada insanlar, her yıl iki milyon 250 bin litre zeytinyağı tüketmektedir. Ne yazık ki, gerçek zeytinyağının üretimi çok azdır ve pahalıdır. Gerçek zeytinyağı, bulanık olur.

* Zeytin ağaçları, sıcak, kuru yaz aylarını ve ılıman, serin kışları sever. Serin iklimde, iki ay kadar uyku dönemine ihtiyaç duyar. Sıfırın altında 8-10 dereceden daha soğuk ortamlarda, koruma altına alınmazlarsa orta vadede ağaç ölür.

* Aslında zeytin ağaçları, her tür iklim şartına dayanıklıdır. Uzun süre sıfırın altı soğukları görmezse, zeytin ağacına hiç birşey olmaz. Hatta yangına bile dayanabilir. Çünkü kökleri çok sağlamdır. Toprak üstünde gövdesi kalmasa bile küllerinden yeniden doğar.

* Zeytin ağacı, evin içinde bile yetişir. Ancak güneş görmesi gerektiğinden verimli olmaz. Soğuk bölgelerde ağaçlar, geniş saksılarda tutulup seralara alınabilir. Zaten ağaçlar, çok fazla bakım gerektirmez. Fazla suya da ihtiyaç yoktur. Önemli olan, güneş görmeleridir.

ZEYTİN ÜRETİMİNDE İLK 10